Frengi, İspanyolların Gelişinden Önce Amerika’da Zaten Yaygındı

2.000 yıl önce Brezilya’da ölen insanların kemiklerinde, frengiye yol açan patojen Treponema pallidum’un genetik materyali keşfedildi.

Kanıtlar, bu patojenin şu ana kadar doğrulanmış en eski keşfi ve Columbus’un Amerika’yı keşfetmesinden çok önce insanların treponematoz olarak bilinen frengiye benzer hastalıklardan muzdarip olduğunu kanıtlıyor.

Nature’da yayımlanan yeni bulgular, frenginin İspanyol istilacılar tarafından yayılmasına ilişkin önceki teorileri sorguluyor.

Bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkışı ve yayılma tarihi, Kovid-19 salgını öncesinde bile küresel sağlık açısından büyük önem taşıyordu. Modern laboratuvar yöntemleri sayesinde araştırmacılar artık tarihöncesi buluntulardaki patojenlere ait en küçük DNA izlerini bile tespit edebiliyor. Bu durum, araştırmacıların bu patojenlerin tarihsel olarak nasıl yayıldıklarını ve evrimsel gelişimlerini geriye doğru takip edebilecekleri anlamına geliyor.

(İlgili: Kolomb, Frengiyi Gerçekten Avrupa’ya Getirdi mi?)

Profesör Verena Schünemann liderliğindeki uluslararası bir araştırma grubu, Brezilya’nın Santa Caterina kıyı bölgesinde 2.000 yıl önce ölen dört kişiye ait tarihöncesi kemikleri inceledi. Bazı kişilerin kemiklerinde, ölen kişinin frengiye benzer bir hastalıktan muzdarip olduğunu gösteren gözle görülür patolojik değişiklikler tespit edildi.

2.000 yıldan daha eski kemiklerden elde edilen DNA

Araştırmacılar, steril koşullar altında çok küçük kemik örneklerini çıkarmak için diş hekimlerinin delme aletlerini kullandılar. Bu örneklerden frengi patojenine ait genetik materyali (antik DNA) izole ettiler.

Analizler, araştırılan tüm bakteri genomlarının Treponema pallidum endemicum suşuna, yani endemik frengiye yol açan patojene atfedilebileceğini gösteriyor.

Treponematoz, cinsel yolla bulaşan hastalık sifilizini içeren bir grup bulaşıcı hastalık. Zührevi bir hastalık olan frengi, küresel bir sağlık riski oluştururken, cilt temasıyla yayılan endemik frengi, günümüzde yalnızca Afrika ve Asya’nın çok kurak bölgelerinde görülüyor.

Schünemann, “Çalışmamız, endemik frenginin yaklaşık 2.000 yıl önce Brezilya’nın nemli bölgelerinde zaten mevcut olduğunu gösterdi” diyor. Bu durum, Columbus’un Yeni Dünya’ya gelişinden 1.000 yıl önce bile insanların muhtemelen cilt teması yoluyla endemik frengi hastalığına yakalandığı anlamına geliyor.

Columbus öncesinde ortaya çıkan frengi benzeri hastalıklar

Christopher Columbus’un denizcileri ve askerlerinin 1492’de geri döndüklerinde Yeni Dünya’dan Eski Dünya’ya cinsel yolla bulaşan frengiyi getirip getirmedikleri konusunda uzmanlar ve tıp tarihçileri arasında bugün hala yoğun tartışmalar devam ediyor. Söz konusu hastalık 15. yüzyılın sonlarından itibaren özellikle liman kentlerinde hızla yayıldı.

Çalışmanın baş yazarlarından biri olan Kerttu Majander, “Bulguların cinsel yolla bulaşan frengiyi değil, treponemal hastalıkların endemik türünü temsil etmesi, cinsel yolla bulaşan frenginin kökenini hâlâ belirsiz bırakıyor.” diyor.

Ancak yazarlar, treponematozun Columbus’un zamanından önce Avrupa’da zaten yaygın olduğunu öne süren pek çok şey olduğunu düşünüyor.

Schünemann, “Güney Amerika’da cinsel yolla bulaşan herhangi bir frengi bulamadığımız için, Columbus’un frengiyi Avrupa’ya getirdiği teorisi daha da imkansız görünüyor.” diyor. Aslına bakılırsa, ekibin daha önceki keşifleri, örneğin Finlandiya ve Polonya’da, bazı treponematoz türlerinin Avrupa’da da zaten mevcut olduğunu gösteriyor.

Rekombinasyon, frengi benzeri hastalıkların gelişmesine neden olmuş olabilir

Pek çok bakteri türü, yatay gen transferi veya rekombinasyon olarak bilinen yolla, evrimsel fayda sağlayan özellikleri değiştirir. Brezilya’daki kemiklerdeki DNA ile günümüzün patojenleri arasında yapılan bir karşılaştırma, bu tür rekombinasyon olaylarının gerçekten de gerçekleştiğini gösteriyor.

Çalışmanın diğer başyazarı Marta Pla-Díaz, “Bu değişimin tam olarak ne zaman gerçekleştiğini belirleyemiyoruz, ancak muhtemelen farklı treponemal enfeksiyonlara neden olan alt türler arasındaki farklılaşmanın itici mekanizmalarından biriydi.” diyor.

DNA karşılaştırması aynı zamanda Treponema pallidum ailesinin ortaya çıkış tarihinin de anlaşılmasına olanak sağlıyor. Ekibin araştırmaları, bu patojenlerin MÖ 12.000 ile 550 yılları arasında bir noktada ortaya çıktığını gösteriyor. Dolayısıyla bu patojenlerin geçmişi, daha önce varsayıldığından çok daha geriye uzanıyor.

Schünemann, “Her ne kadar frenginin kökeni hala biraz belirsiz olsa da, en azından artık şüpheye yer bırakmayacak şekilde treponematozun, kıtanın Avrupalılar tarafından keşfedilmesinden yüzyıllar önce yaşayıp ölen Amerikalı sakinlere yabancı olmadığını biliyoruz.” diyor.

Schünemann ve ekibi, tarihöncesi DNA analizindeki ilerlemelerin aynı zamanda cinsel yolla bulaşan frenginin kökeninin keşfine de yol açabileceğinden emin.

University of Basel. 24 Ocak 2024.

Makale: Majander, K., Pla-Díaz, M., du Plessis, L. et al. (2024). Redefining the treponemal history through pre-Columbian genomes from Brazil. Nature.