Homininler, Doğal Volkanik Taş Küreleri Alet Olarak Kullanıyordu

Pleistosen dönemde homininler, doğal olarak küresel biçimli olan volkanik bazalt küreleri kasıtlı olarak toplayıp kullanıyordu.

Dr. Margherita Mussi tarafından yapılan ve Quaternary International dergisinde yayımlanan yeni bir çalışma, doğal olarak oluşan bazalt kürelerin hominin türleri tarafından 1 milyondan fazla yıl boyunca bir tür alet olarak kullanılmış olabileceğini ortaya koyuyor.

Avrupa, Asya ve Afrika’da Pleistosen dönemine ait çeşitli bölgelerde, araştırmacılar uzun süredir insan eliyle şekillendirilmiş taş kürelere ilgi gösteriyor ve bu objeleri “taş toplar”, “küreler”, “speroidler”, “bolalar” gibi farklı isimlerle adlandırıyor. Bu taşların ne amaçla kullanıldığına dair bugüne kadar çeşitli hipotezler öne sürüldü; bazı araştırmacılar onları vurma aleti, bazıları ise av aleti olarak değerlendirdi.

Bununla birlikte, aynı derecede ilgi çekici olan doğal olarak oluşmuş taş eserler daha az incelendi; genellikle literatürde yalnızca yüzeysel olarak anıldılar.

(İlgili: Homo Erectus Bilinmeyen Bir Nedenle Küresel Taşları Topluyordu)

Etiyopya’daki Melka Kunture bölgesinde, Yukarı Awash havzasındaki çeşitli Pleistosen yerleşimlerinde doğal olarak oluşmuş küresel taşlara —“küreler”— rastlanıyor. Bölgenin birden fazla volkanik merkezle çevrili olması nedeniyle bu küreler yalnızca volkanik bazalttan oluşuyor; çevredeki birçok bölgede ise bunlar genellikle kireçtaşından.

Çalışmada incelenen küreler sekiz farklı alandan toplandı: Gombore IB, Atebella II, Garba XII, Gombore II-1, Gombore II-2, Garba IIIE, Gotu III ve Garba I.

Gombore IB, 1,7 milyon yıl öncesine tarihlenen en eski yerleşim alanı. Burada yaklaşık 5.000 taş alet, üç küre ve Homo cf. ergaster’a ait iki humerus (üst kol kemiği) parçası bulundu. Bu alanlardan toplanan küreler Addis Ababa Ulusal Müzesi’nde muhafaza ediliyor.

Garba I, III ve II ise yaklaşık 600.000 yıl öncesine tarihlenen en genç alanlar ve bu alanlarda 22 küre ve 7.000’den fazla taş alet bulundu.

Toplamda 30’dan fazla küre gün yüzüne çıkarıldı ve Addis Ababa Ulusal Müzesi’nde depolandı. Bu kürelerin yanı sıra hominin kemik parçaları da bulundu; bu da hangi hominin türlerinin bu küreleri toplamış ve kullanmış olabileceğine dair ipuçları sundu.

En eski yerleşim Gombore IB’de Homo cf. ergaster kemiklerine ek olarak, Gombore II-1’de Homo heidelbergensis’e ve Garba IIIE’de Homo sapiens’e ait kafatası parçaları bulundu.

Bu küreler dikkatle incelendi; ağırlıkları, şekilleri, boyutları ve yonga izleri kaydedildi.

Doğal oluşumlu olmalarına rağmen, Mussi bu kürelerin bu alanlara kasıtlı olarak getirilmiş olması gerektiğini ve suyla taşınma gibi doğal süreçlerin bu durumda olası olmadığını belirtiyor:

“Önceki çalışmalarda da görülebileceği üzere, su tarafından taşınan çakılların ölçüsel özellikleri, şekli ve yönelimi iyi biliniyor. Ayrıca bazı alanların ince taneli tortullardan oluştuğunu, ağır kaya kürelerinin bu ortama uymadığını ve nispeten yumuşak lapilli kürelerin su taşınımı sırasında kolayca ezileceğini unutmamak gerekir.”

Mussi’nin analizine göre bu küreler, erken homininler tarafından dikkatle seçilmiş ve vurma aleti olarak kullanılmıştı.

Mussi, “Katı volkanik kürelerin taş aletleri yontmak/yeniden şekillendirmek için, nispeten yumuşak lapilli kürelerin ise bitki, deri veya diğer malzemeleri ovmak için kullanıldığından eminim” diyor.

Bu küreler klasik anlamda “alet” sayılmıyor; ancak kullanım izleri sayesinde alet oldukları anlaşıldığı için outils à posteriori (sonradan tanınan aletler) olarak adlandırılıyor.

Bu keşif özellikle ilgi çekici çünkü erken homininlerin alet kullanma davranışlarının evrimine ve çevrelerini nasıl değerlendirdiklerine dair yeni bilgiler sunuyor.

“Bu, doğal şekillerin çeşitli aktiviteler için kullanımına dair ilk kanıt olabilir ve Melka Kunture’de 1 milyondan fazla yıl boyunca tekrar tekrar gerçekleşmiş gibi görünüyor” diyor Mussi.

“Homo erectus’tan Homo heidelbergensis’e geçiş yaşanırken, yuvarlak taşlar değişen çevre koşullarında çeşitli kaynaklardan seçildi. Bana göre bu, homininlerin her yeni kaynağı dikkatle değerlendirdiğinin ve bunları akıllıca kullandığının iyi bir kanıtı.”

Makale: Mussi, M. (2025). The volcanic rock spheres of Melka Kunture (Upper Awash, Ethiopia) at Gombore IB and later Acheulean sites. Quaternary International, 721, 109681.