Moğol İmparatorluğu’nun İlk Kraliçesi Börte Kimdi?

Efsanevi hükümdarın gözde eşi Börte, Cengiz Han’ın devasa kampını düzenli tuttu ve ona politikadan askeri stratejiye kadar her konuda tavsiyelerde bulundu.

Çadırlar, hayvanlar, atlar ve kılıçlar. Moğol İmparatorluğu’nun ilk günleri, savaş, fetih ve hızlı genişleme ile nitelendiriliyor. Bu da Cengiz Han tarafından yönetilen halkı, dünyanın en büyük birleşik topraklara sahip imparatorluğunun egemenliğine götürdü.

Ancak büyük han ülkeyi tek başına yönetmedi: Gözde eşi Börte, 13. yüzyılda Moğol İmparatorluğu’nun kuruluşunda kritik öneme sahip bir figürdü. Gelin ilk Moğol imparatoriçesinin nüfuzunu nasıl kullandığını ve neden o ve diğer kadınların imparatorluğun isimsiz kahramanları arasında yer aldığını öğrenelim.

Börte Kimdi?

Börte, günümüz Moğolistan’ının iç kesimlerinde yaşayan Olkhonoud kabilesinde doğdu. Yaşamının ilk yıllarında, Temuçin olarak bilinen geleceğin imparatoru ile henüz çocukluk yıllarında nişanlandı. Börte’nin hayatıyla ilgili ayrıntılar yetersiz olsa da, tarihçiler onun Börçigin kabilesinden gelen Temuçin ile ergenlik çağında evlendiğini biliyor. Ancak genç çiftin mutlulukları kısa sürdü: evliliklerinden kısa bir süre sonra Börte, Merkit kabilesinden biri tarafından kaçırıldı.

(İlgili: Cengiz Han, Gezegeni Soğutmaya Yetecek Kadar İnsanı Öldürmüş)

Gelin kaçırmak o zamanlar yaygın bir uygulamaydı ve rakip kabileler bunu hem düşmanlarının düzenlerini bozmak hem de hesaplaşmak için yapıyorlardı. Merkitler, Temuçin’in yeni karısını kaçırarak uzun süredir devam eden bir mağduriyetin intikamını almaya çalışıyorlardı. Temuçin’in annesi Höelin, Temuçin’in babası Yesügei tarafından kaçırılmadan önce bir Merkit ile evliydi.

Bu tür kaçırma olayları genellikle kadının onu esir alan kişiyle kalmaya zorlanmasıyla sonuçlansa da, Temuçin beklenmedik bir yol izlemeye karar verdi. Cesur Temuçin, yakın arkadaşı Camuka’nın da desteğiyle yeni eşini Merkitler’in elinden kurtarmayı başardı. Bu, Börçigin ve Merkitler arasında doğrudan bir savaşı başlattı. Börçiginler bu savaşı 1200’de Merkit kadınlarını köleleştirip topraklarını ele geçirerek kazandı.

Sadece birkaç yıl sonra Temuçin, Cengiz Han adını aldı ve daha sonra Moğollar olarak bilinecek yeni birleşmiş kabileler grubunun imparatoru oldu.

Etkili Kadınlar

Temuçin, onlarca yıl boyunca diğer kabileleri fethetmeye devam etti. Ve Moğolları savaşan, kabileleri birleştiren ve giderek daha fazla toprak ele geçiren; korkulan bir güç haline getirdi. Bu süreçte Börte, onun baş eşi haline geldi.

Yıllar geçtikçe imparator en az altı kadınla evlenecek, yüzlerce cariye ve en az 13 çocuk sahibi olacaktı. Ancak ilk ve en çok önem gösterdiği eşi olarak Börte bu eşlerden aralarında en etkili olanıydı. Ve baş eş olarak rolü aynı zamanda kocasının genişleyen imparatorluğuyla ilgilenmeyi de gerektiriyordu.

Massachusetts Üniversitesi’nde tarih profesörü ve “Women and the Making of the Mongol Empire” kitabının yazarı Anne Broadbridge, Börte’nin önemi herkes tarafından görülebilirdi diyor. Baş eşler, kendi ev halklarını yönetir ve çok sayıda hizmetkara sahip olurlardı. Bu hizmetkarlar, cariyelerden diğer eşlere, hayvan sürülerinden çobanlara, hizmetçilerden güvenlik görevlilerine kadar birçok kişiyi içerebilirdi.

Ev halkları, göçebe gruplar olarak bir yerden başka bir yere hareket etse de asla küçük ve sade değildi. Tam tersine, bu ev halkları o kadar büyük bir ölçeğe ulaşıyordu ki, kronikçilerin ve fethedilen halkın dikkatini çekiyordu. Öyle ki bu konu hakkındaki yazılanlar kadınların zenginliğiyle ilgili olan tarihî kayıtları bile geride bıraktı. Örneğin Cengiz Han’ın torunu Kubilay’ın hükümdarlığı sırasında, imparatorun dört eşinin hanelerinde hizmetçiler ve personel de dahil olmak üzere yaklaşık 10.000 kişinin bulunduğu tahmin ediliyor. Ayrıca eşler binlerce hayvan ve yüzlerce arabayla seyahat ederdi.

Broadbridge, Börte gibi baş eşlerin kamptaki en seçkin yeri mesken edindiğini söylüyor ve ekliyor: “Mekânsal hiyerarşi sosyal hiyerarşiyi yansıtır.”

Diğer baş eşler gibi Börte de siyasi nüfuzunu genişletmek amacıyla beş kızının evliliğine yön verdi ve onları yerel liderlerin oğullarıyla nişanladı. Ayrıca yeni imparatorluğun zenginliklerinin ve siyasi gücünün varisleri olan dört erkek ve birkaç evlatlık çocuk yetiştirdi.

Kurnaz Bir Stratejist

Ancak Börte’nin etkisi çocuklarının ve yurdunun çok ötesine uzanıyordu. Moğol hiyerarşisindeki yeri, ona Cengiz Han ile özel bir iletişim kurma imkânı tanıdı. Kocası, siyasetten askeri stratejiye kadar her konuda onun görüş ve önerilerine başvuruyordu.

Konu imparatorun en yakın arkadaşlarına geldiğinde bile Börte bu güveni iyi bir şekilde değerlendirdi. Bunlardan biri, kocasının kaçırıldıktan sonra onu kurtarmasına yardım eden ve sonunda Jadaran hanı olan en yakın arkadaşı Camuka’ydı. Börte, dostların ittifakının çatırdadığına dair işaretler görünce kocasına bu dostluğa bir son vermesi gerektiğini tavsiye etti. 1204’te Temuçin, Camuka’yı savaşta yendi ve onu idam ettirdi.

Bir diğer siyasi müdahale ise hanın yakın arkadaşlarından biri olan şaman Teb Tenggeri ile ilgiliydi. Teb, Temuçin’in iktidara geleceği kehanetinde bulunmuş ve bu nedenle hanın sarayında yer almaya hak kazanmıştı. Ancak Temuçin’in erkek kardeşine herkesin önünde hakaret ettiğinde Börte çizgiyi çekti ve kocasına şamanı ağır bir şekilde cezalandırması konusunda ısrar etti.

Tarihçi Donna Hamil bu konu hakkında şöyle diyor: “Bu durumda lider, Börte’nin tavsiyesine uydu, halk içinde düzeni sağladı ve otoritesini güçlendirdi.”

İsimsiz Kahramanlar

Broadbridge, Moğol İmparatorluğu’nun cesur kadınlarına ilişkin arkeolojik kanıtlar yetersiz olmasına rağmen, tarihi kayıtların Moğol eşlerinin önemine işaret ettiğini söylüyor. Erkekler savaşa girip fethedecek yeni yerler keşfederken, kadınlar hem savaş alanındaki savaşçıları destekleyen savaş kamplarında hem de imparatorlukla birlikte genişleyen daha kalıcı kamplarda günlük yaşamın çoğu alanını yönetiyordu.

Bazen elçi, bazen danışman, bazen de yönetici olan Börte; bir Moğol imparatoriçesi rolünü üstlendi. Hatta ilk doğan oğlu Cuci’nin Cengiz Han’ın değil, Merkitlerden onu esir alan kişinin biyolojik oğlu olduğu söylentilerinin üstesinden gelmeyi bile başardı. Hayatının büyük bir kısmı hala aydınlatılmamış olsa da, Börte imparatorluğun kuruluşunda ve günlük yaşamında kadınların oynadığı önemli rolün bir örneği olarak karşımıza çıkıyor.

Broadbridge’a göre, Börte, Cengiz Han’ın güvenebileceği bir eşi olabilir. Ancak onun ve diğer Moğolların hızla genişleyen dünyalarındaki diğer kadınlara da ihtiyaçları vardı. “Moğol İmparatorluğu’ndaki kadınlar olmadan bir imparatorluk olmazdı.”

National Geographic. 10 Kasım 2023.