Stan Adlı Trex’in Satılmasına Bilim İnsanları Öfkeli

Bu fosil paleontologlar için paha biçilemezdi, ancak teklif anonim birinden geldiği için artık üzerinde çalışamayacaklarından korkuyorlar.

Otuz yılı aşkın bir süre önce, Güney Dakota’da Stan Sarison adlı amatör paleontolog antik dünyanın bir titanını keşfetti: büyük çoğunluğu tam halde olan 9 metrelik Tyrannosaurus rex fosili. Keşfinden sonra ‘’Stan’’ adı verilen bu canavar, 1992 yılında keşfedilmiş ve uzun süredir Güney Dakota, Hill City’deki özel Black Hills Jeolojik Araştırma Enstitüsü’nde bulunuyor. Oraya hiç gitmemiş olsanız bile bu özel T. rex’i görmüş olma ihtimaliniz oldukça yüksek. Tokyo’dan; Albuquerque, New Mexico’ya kadar dünyanın dört bir yanındaki müzelerde düzinelerce yüksek kaliteli kemik kalıbı sergileniyor.

Şimdi ise bir müzayedeci gözünü Stan’e dikerek onun geleceğine bir soru işareti ekledi. Dinozorun kemikleri anonim olarak verilen en yüksek teklife satıldı ve bu T.rex’in bilim tarafından kaybedileceği korkusunu körükledi.

(Bilinen En Büyük Dinozor Yedi Fil Uzunluğundaydı)

6 Ekim’de Londra merkezli müzayede evi Christie’s, T. rex’i bir açık artırmada bir fosil için verilen en yüksek fiyat olan 31,8 milyon dolara sattı. Önceki rekor, 1997’de aynı Güney Dakota Enstitüsü tarafından kazılan ve sonunda Chicago’daki Field Doğa Tarihi Müzesi tarafından 8,36 milyon dolara satın alınan büyük ölçüde tam bir T. rex olan Sue’nun satışına ait.

Stan’in satılmasından bir gün sonra, Kuzey Carolina Doğa Bilimleri Müzesi’nden paleontolog Lindsay Zanno, satış fiyatını “tamamiyle şaşırtıcı” olarak nitelendirdi.

Toronto’daki Royal Ontario Müzesi’ndeki omurgalı paleontolojisi başkanı paleontolog David Evans, isimsiz alıcının aynı parayı insanlığın tarih öncesi canavarlara ilişkin anlayışını derinleştirmek için çok daha etkili bir şekilde harcayabileceğini öne sürerek, ‘’Bu, piyasa hakkındaki bilgilerime göre, absürtlük sınırında olan astronomik bir fiyat,’’ dedi ve bir e-posta röportajında, ‘’Bu tür bir para düzgün bir şekilde yatırım yapılırsa, 15 kalıcı dinozor araştırma pozisyonunu veya yılda 80 tam saha gezisini kolayca finanse edebilir,’’ diye belirtti.

Bilim insanları ayrıca bu satışın, fosilleri paleontologların incelemesine bırakmak yerine, insanları iyi korunmuş fosilleri aramaya ve satmaya teşvik etmesi ve dinozorlar üzerindeki olumsuz etkileri hakkında endişelerini dile getirdiler.

Wisconsin, Kenosha’daki Carthage College’da paleontolog olan tiranazor uzmanı Thomas Carr, “Bu bilim için korkunç ve ticari ekiplerin Amerika’nın batısındaki dinozor fosillerini kullanması için büyük bir destek ve teşvik,” dedi.

Paleontologlar, alıcının özel bir koleksiyoncu olduğu ortaya çıkarsa, araştırmacıların ve halkın fosile erişimini kaybedeceğinden, kemik ölçümleri gibi sonuçları tekrarlama veya daha gelişmiş araç ve tekniklerle yeni analizler yapma olanaklarını sınırlayabileceğinden korkuyorlar.

Zanno, ‘’Deneyleri tekrar etmek bir bilim ilkesi ve etik temelimizin bir parçası. Stan’in geleceğini öğrenmek için paleontoloji dünyası nefesini tutuyor,’’ diyor.

Stan neden satıldı?

Black Hills Enstitüsü, Sue isimli T. rex’in toplanması için yaptıkları gelişmelerle biliniyor (Bir FBI baskını ve yasal anlaşmazlık da dahil). Bunlar kadar dramatik olmasa da, Stan’in satışı bir mahkeme kararından kaynaklanıyor.

Black Hills Enstitüsü Stan’i yıllarca Hill City Müzesi’nde sergiledi. Enstitü, diğer müzelere reçine kalıpları satmanın yanı sıra, araştırmacılara fosile erişim izni vererek, T. rex’in ısırma gücünden kafatasının nasıl esneyip hareket ettiğine kadar her şey hakkında bir dizi bilimsel makale yayınladı.

Evans, “Stan’in iskeleti şimdiye kadar bulunan şüphesiz en iyi Tyrannosaurus rex örneklerinden biri ve bilimsel literatürde birçok kez onunla ilgili makaleler yayınlanmıştır. Stan T. rex’i anlamanın temel örneklerinden biridir,’’ diyor.

(Moğolistan’da Uçan En Büyük Dinozorlardan Biri Bulundu)

Thomas Carr kariyerinin başlarında tiranazor çeşitliliği ve kafatası şekli üzerine yaptığı 3 araştırmaya Stan’i dahil etti. Şimdi bu kararından pişmanlık duyuyor çünkü fosil her zaman özel ellerde bulunduğu için satılma riski altında.

Stan’in müzayedeye giden yolu, Black Hills Enstitüsü’nün yüzde 35’ine sahip olan hissedarı Neal Larson’un (enstitü başkanı paleontolog Pete Larson’un kardeşi) şirkete varlıklarını tasfiye etmesi için dava açması ile başladı. South Dakota’daki Rapid City Journal’a göre şirket, iş anlaşmaları ve cinsel tacizle suçlanan eski bir çalışanı savunduğu konusunda şiddetli bir tartışmanın ardından Neal Larson’u üç yıl önce yönetim kurulundan çıkarmıştı.

Şirketin basın açıklamasına göre, bir yargıç 2018’de Stan’in, enstitüdeki hissesi için enstitünün Neal Larson’a ödeme yapması sebebiyle müzayedeye çıkarılması gerektiğine karar verdi. Stan’in satışına rağmen Black Hills Enstitüsü, tam boyutlu replika iskeletler de dahil olmak üzere, T. rex’in kemiklerinin gelecekteki dökümlerini yapma ve bunları satma hakkına sahip.

Pete Larson 7 Ekim’de yaptığı basın açıklamasında, “Müzayedenin galibinin muhtemelen müze olmadığını öğrendiğimiz için üzüldük, ancak yeni sahibinin sonunda Stan’i sergileyeceğini ve böylece halkın bu harika orijinal iskeleti görmeye ve incelemeye devam edebilmesini umuyoruz,” dedi.

2018 yılında, Christie’s’deki bilim ve doğa tarihi bölümü başkanı James Hyslop, açık artırma sürecinde Stan’e yol göstermeye başladı. 6 Ekim’de Hyslop, isimsiz teklif verenle telefon görüşmesi yaptı ve Christie’s’in Londra ofisinden kazanan satın alma fiyatını açıkladı.

National Geographic’e gönderdiği bir e-postada Hyslop, kazanan teklif sahibinin kimliği ve hatta alıcının özel bir koleksiyoncu mu yoksa bir kamu araştırma kurumu mu olduğu hakkında yorum yapmayı reddetti. ‘’Tüm başarılı satışlarda olduğu gibi, güçlü bir sonuç elde ettiğimiz için mutluyuz, böylesine olağanüstü bir örnekle çalışma fırsatına sahip olmak benim için bir onurdu,’’ dedi.

Lüks ve kayıp

ABD’de, federal topraklarda bulunan fosil kemikler kamu malıdır ve yalnızca izinli araştırmacılar tarafından toplanabilir. Bu kalıntılar aynı zamanda, itibarlı müzeler gibi onaylı depolarda kamunun güveninde kalmalıdır.

Bununla birlikte, ABD özel arazisinde bulunan fosiller alınıp satılabilir. Stan, son zamanlarda müzayedede bulunan tek ABD dinozor fosili değil. 2018’de Fransız müzayedeci Arguttes, yırtıcı dinozor Allosaurus’un iskeletini sattı ve Stan’in satışı gibi, dinozorların keşiflerde olduğundan daha değerli olduğu algısı yaratma riskiyle karşı karşıya olduğu için bilim insanlarından eleştiriler aldı.

Dünyanın dört bir yanındaki paleontologları temsil eden 2000 üyeli Omurgalı Paleontologlar Derneği (SVP), fosil müzayedelerine karşı çıkıyor, araştırmacıların ve halkın bunlara erişiminin her zaman garanti edilemeyeceği endişesi nedeni ile özel olarak tutulan fosillerin incelenmesini uzun süredir caydırmaya çalışıyor. Dernek eylül ayında, Christie’s’e bir mektup göndererek Stan için teklif verenleri kamu araştırma kurumları ile kısıtlı tutmalarını istedi, Christie’s cevap olarak derneğin duruşunu kabul ettiğini fakat derneğin mektubunu imzalayanlardan biri olan Bristol Üniversitesi paleontoloğu ve eski Başkan Yardımcısı Emily Rayfield’a göre satışı kısıtlamayacaklarını bildirdiler.

Rayfield bir e-posta röportajında, “Müzayedenin yüksek profilli yapısı ve müzayede etkinliğini çevreleyen tanıtım üst düzey teklif sahiplerinin ilgisini çekecek şekilde tasarlandı. Böylece fosil materyallerin fiyatı yükseldi ve fosiller lüks ürünler olarak tanıtıldı. Kamu kurumları bu tür parayı (işleri, saha programları, eğitimleri, sergileri ve daha fazlasını finanse edebilecek parayı) tek fosil örneğine nasıl harcayabilir?’’ diyor.

Diğer ülkeler fosil ticareti konusunda daha katı duruşlar sergiliyor. Örneğin Kanada, Alberta’da fosilleri Alberta’nın doğal mirasının bir parçası olarak tanımlayan 1970’lerde oluşturulan bir yasa sayesinde eyalette bulunan fosiller ihraç edilemiyor. Brezilya, Çin ve Moğolistan gibi paleo-sıcak noktalarda da benzer yasalar var. Bununla birlikte Evans, kısmen büyük kazançların cazibesi nedeni ile karaborsaların bu ülkelerdeki fosiller üzerinden devam ettiğini söylüyor. Evans, “Stan’in satışı, korunan fosillerin daha fazla yağmalanmasına sebep olacak, bu çok üzücü,” diyor.

Omurgalı Paleontologlar Derneği’nin yeni başkanı olan Calgary Üniversitesi paleontoloğu Jessica Theodor, müzayedelerin sadece araştırmacıları fiyatlandırmakla kalmadığını, gelecek yıllarda ‘fosil avı’ kavramını şekillendirebileceğini söylüyor. Theodor, Sue’nun 1997’deki milyonlarca dolarlık satışından sonra, bazı ABD’li araştırmacıların kısmen toprak sahiplerinin fosillerini satmak veya arazilerinim fosil kazma haklarını özel şirketlere kiralamak istemeleri nedeniyle, onlarca yıldır üzerinde çalıştıkları özel arazi alanlarından uzak tutulduklarını söylüyor. Paleontologlar, soyguncuların değerli kalıntılar olduğunu düşündükleri şeyleri çalmaya çalışırken fosil bölgelerinde vandalizmde bir artış belirlediler. “Böyle büyük bir satış, bize Sue’nun satışından çok daha fazla zarar verir.”

Paleontolojik bir savunma

ABD’deki ticari fosil avcıları, iş modellerinin önemli fosilleri gün ışığına çıkardığını çünkü kazancın daha fazla insanı kazmaya teşvik ettiğini uzun zamandır savunuyorlar. Bu firmaların en itibarlıları fosilleri yüksek standartlarda çıkarıyor, hazırlıyor ve bilimsel bir öneme sahip fosiller bulduklarında araştırmacılarla iletişime geçiyorlar. Bu sistem en iyi ihtimalle ABD fosil firması Theropoda’nın 2014 yılında özel Montona çiftliğinde bulduğu zırhlı dinazor Zuul crurivastato gibi paha biçilemez fosilleri bulup koruyabilir. Theropoda, bulduğu şeyi anladıktan sonra bölgeye araştırmacıları gönderen ve fosili 2016 yılında açıklanmayan bir miktar karşılığında satın alan Kanada Kraliyet Ontario Müzesi ile temasa geçti.

Ticari satışlarla ilgili tüm görüşler için, halka açık müzayedeler canavarlardır. İhale savaşları, bir fosilin fiyatını herhangi bir üniversite veya müzenin karşılayabileceğinin çok ötesine çekebilir. Sonuç olarak, kamu güvenine girecek olan fosiller bunun yerine özel koleksiyonlara giriyor.

Stan ise böyle bir savaşın ganimeti gibi görünüyor. Salı günü yapılan açık artırmada, iki teklif sahibi Stan’ın fiyatını dakikalar içinde milyonlarca dolar artırdı.

National Geographic’in temas kurduğu paleontologlar, Stan’in yeni anonim sahibini T. rex örneğini bir müze veya araştırma kurumuna bağışlamaya çağırıyor.

Carr, “Doğru olanı yapın: sahip olduğunuz fosili hemen bırakın ve bir doğa müzesine bağışlayın. Böylece, gezegendeki dinozorlara ilgi duyan herkes yararına Stan üzerinde etik olarak bilim yapılabilsin,’’ dedi. Zanno ise, ‘’Bir hazineyi dünya ile paylaşma fırsatınız var, bu ender bir hediye, bunu paylaşmalısınız.’’

National Geographic. 12 Ekim 2020.