Shigir İdolü Ritüelistik Sanatın Doğuşuna Dair Görüşleri Yıkıyor

Çalışmalar, beş metrelik Shigir İdolü’nü 11.500 yıl öncesine tarihlendirdi ve buzul çağının sonunda yaşayan avcı toplayıcılara yeni bir ışık tuttu.

Shigir İdolü’nün baş kısmı. C: Alamy

24 Ocak 1894’te, Ural dağlarındaki Yekaterinburg kasabasının kuzeyindeki Shigir bataklıklarında, odun parçalarının garip bir koleksiyonunu ortaya çıkarıldığında altın madenleri kazılıyordu.

Birbirinin yanında toplam 10 parça bulundu. Parçalar bir araya getirildiğinde, yüksekliği 5 metreyi bulan bir idol ortaya çıktı. İdol,  açık bir şekilde tek ve özenle düzeltilmiş bir karaçam ağacının kütüğünden yapılmıştı. Yüzeyi ise zikzak çizgilerle, yüz ve el çizimleriyle kaplanmıştı.

Bu, Shigir Idol’üydü ve bilim insanlarına göre, yapısına ve yapım tarihine dair son çalışmalar, sanatın insanlar arasında ortaya çıkmasıyla ilgili fikirlerimizi dramatik bir şekilde tersine çeviriyordu. İdol, ortaya çıkarılan en eski anıtsal eserlerden biriydi.

(11.600 Yıllık Ahşap Heykel Göbeklitepe’deki Dikilitaşlara Benzetiliyor)

Profesör Thomas Terberger, “Analizlerimiz, Shigir İdolü’nün yaklaşık 11.500 yaşında olduğunu gösteriyor.” diyor.

“O dönemde Avrupa ve Asya hala buz çağından çıkma aşamasındaydı ve çiftçiler yoktu. Dünyanın bu bölgesinde sadece avcı toplayıcılar vardı. Yine de Shigir İdolü’nü yaratmışlardı. Bu nedenle bu idolün keşfi, ritüel sanatın doğumu hakkındaki görüşlerimizi değiştiriyor.”

Chauvet Mağarası’nda yapılmış hayvan resimleri. C: Guillaume Horcajuelo

Erken taş devrine ait birçok sanat örneği biliniyor: bunlar arasında, 30.000 yıl önce yaratılmış olan Fransa ve İspanya’nın mağara resimleri ve hayvan ya da hayvan-insan melezlerini betimleyen, mamut dişlerinden oyulmuş küçük nesneler yer alıyor. Bunların çoğu son derece hassas ve olağanüstü derecede iyi yapılmış. Ancak çoğu realistik stilde tasvir edilmişler. Sembollerle kaplı Shigir İdolü ise, bir çeşit naturalist sanata geçişi temsil ediyor.

İdol keşfedildiğinde, ne zaman yapıldığı bir varsayım meselesiydi ve 1990’larda bilim insanları bir bölümünü çıkardılar ve  radyokarbon dedektörleri kullandılar. Sonuçlar 9.800 yıl öncesini gösteriyordu. Araştırmacılar bu sonucu mantıksız olarak gördüler ve reddettiler. Şüpheciler, o dönemde avcı toplayıcıların bu kadar büyük bir eser yapamayacağını, ayrıca bu kadar karmaşık bir sembolik hayal gücüne sahip olmadıklarını savunuyordu.

Şimdi ise daha kesin ve karmaşık bir analiz yapıldı. Analizler, şüphecilerin savunduğu düşünceye karşı çıkarak, idolün daha yeni bir dönemde yapılmadığını, tam tersine daha da eski bir zamanda yapıldığını ortaya koydu.

(Dünyanın En Eski Ahşap Heykeli Shigir İdolü)

Terberger, “Kabul etmeliyim ki sonuçlar oldukça şaşırtıcıydı.” diyor.

Daha önceden, büyük ölçekli karmaşık sanat örnekleri, 8.000 yıl önce Orta Doğu’dan yayılmaya başlayan ve daha önce avcı toplayıcılar tarafından kullanılan toprakları ele geçiren yerleşik çiftçilerin el işi olarak kabul ediliyordu. Bu tarımsal toplumlar, büyük ölçüde sofistike bir yapıya kavuşmuşlar ve Britanya’da Stonehenge ve Orkney’deki Brodgar Ness gibi büyük Neolitik eserlerden sorumluydular.

Buna karşılık, avcı toplayıcıların, bu büyük anıtların tasarımını destekleyen sembolik düşünce türüne ya da organizasyona sahip olmadığı varsayılıyordu.

Almanya’da bulunan ve 30.000 yıl önce yapılmış aslan adam figürü. C: Dagmar Hollman

Bununla birlikte, Shigir İdol’ünün tarihlendirmesi, bunun böyle olmadığını ve bazı araştırmacıların iddia ettiği gibi son buzul çağından sonraki dönemin kültürel bir çöl olmadığını ileri sürüyor.

Avcı toplayıcıların anıtsal sanat kalıntıları, kendilerinden sonra gelen çiftçilerin taş eserlerinden farklı olarak, ahşap kullandıkları için günümüze kadar ulaşamıyordu. Ancak Yekaterinburg’da yer alan bataklığın sağladığı sıradışı koşullar bu tür ahşap eserlerin günümüze ulaşmasına izin verebiliyor.

Terberger, “Avcı toplayıcıların karmaşık ritüelleri olduğunu ve fikirlerinin ve sanatlarının çok sofistike bir ifadesine sahip olduklarını kabul etmeliyiz.” Bu sanat çiftçilerle başlamadı, çok daha öncesinde avcı toplayıcılarla başladı.” diyor.

Ahşabın analizi de o dönemin yaşam koşulları hakkında çok şey ortaya koydu. “Halkaları incelerseniz, ağaçların çok yavaş büyüdüğünü görüyorsunuz, o zamanlar hala oldukça soğuktu. Avrupa hala son buzul çağından çıkma aşamasındaydı. İdolün yapıldığı ağacın halkalarında bunu görebiliyorsunuz.”

(Shigir İdolü Muhtemelen Kunduz Dişleriyle Oyulmuş)

Yıllar boyunca, arkeologlar kuzey Avrupa’daki zikzak sembolleriyle süslenmiş pek çok küçük araç  buldu ve bu da toplumun daha önce düşünülenden çok daha az parçalanmış olduğunu ve önemli fikir paylaşımlarının olduğunu gösterdi. Terberger, bu bağlantıların devasa mesafelerde kurulduğunu görmenin heyecan verici olduğunu söylüyor.

Ancak bu 5 metrelik anıtın amacı tam olarak neydi? “Mevcut bakış açımızdan, Shigir Idolü yaratıcılarının zihninde neler olup bittiğini anlamak çok zor. Ancak, kuzeybatı Pasifik bölgesinde yerli Amerikalıların totem direkleri ile idolün benzerliği etkileyici. Bu totemler genellikle tanrıları veya ataları onurlandırmak için yapılıyor ve bu da idolün amacını açıklayabilir.”

Diğer araştırmalar daha farklı teoriler öne sürüyor. Rusya Bilim Akademisinden Mikhail Zhilin, idolün orman ruhlarını ya da iblisleri gösterebileceğini savunurken, Danimarka Ulusal Müzesi’nden Vang Petersen, kutsal topraklara girmemek için uyarı niteliği taşıyor olabileceğini öne sürüyor.

Terberger, “Kesin olan tek şey, bunu yapan insanların, ‘Büyük bir totem yapabiliyorum’dan çok daha fazla şey söylemeye çalıştığıdır.” diyor.

The Guardian. 20 Mayıs 2018.