Afganistan’ın Kültürel Mirası Tehlikede

2001’de Taliban, Bamiyan Budaları ve Kabil müzesindeki eserleri yok etmişti. Şimdi Afganistan’ın kültürel mirasının kaderi yeniden belirsiz.

Büyük İskender’in MÖ 330’da yaptığı gibi, Taliban güçleri bu hafta stratejik Kabil, Herat ve Kandahar şehirlerini ele geçirdi ve aynı zamanda Afganistan’daki bir düzine başka büyük şehri de ele geçirdi. Bu ani el değiştirmeler, ülkenin müze küratörlerini ve arkeologlarını hazırlıksız yakaladı ve hala kontrolleri altındaki alanları ve eserleri güvence altına almak için çabalıyorlar. Taliban tarafından yönetilen topraklardakilerin akıbeti belirsizliğini koruyor.

Afganistan’ın Kabil’deki Arkeoloji Enstitüsü’nü yöneten Noor Agha Noori, “Bunun bu kadar çabuk olmasını beklemiyorduk” diyor. Yetkililer, koruma için Herat ve Kandahar gibi şehirlerden eserleri taşımayı amaçladı, ancak son günlerde Afgan hükümetinin direnişinin aniden çökmesi bu eylemleri engelledi.

(Dünya Kültür Hafızasından Yok Edilen 7 Eser)

Şimdi ise Taliban güçleri Kabil’i aldı ve Afganistan Ulusal Müzesi’ndeki 80.000’den fazla eser koleksiyonu savunmasız durumda. Müze müdürü Mohammad Fahim Rahimi, “Personelimizin ve koleksiyonlarımızın güvenliği konusunda büyük endişelerimiz var.” diyor.

Binlerce yıldır önemli bir kavşak noktası olan Afganistan, alışılmadık derecede zengin bir kültürel mirasa sahip. Burada Budizm Çin’e yayılırken, Zerdüştlük, Hıristiyanlık, Yahudilik ve Hinduizm, MS yedinci yüzyılda İslam’ın gelişinden önce ve sonra gelişti. Hindistan’ı İran ve Çin’e bağlayan İpek Yolu üzerinde önemli bir arter olan Afganistan, Kubilay Han’ın ışıltılı sarayına giden Marco Polo da dahil olmak üzere gezginleri barındıran antik şehirlerin, manastırların ve kervansarayların kalıntılarıyla dolu.

Ancak Taliban, İslam’ın tüm insan ve hayvan görüntülerini reddeden ve İslam öncesi geçmişe kuşkuyla bakan köktenci bir versiyonunu benimsiyor. Kültürel miras yetkilileri, grubun 2001’de ünlü Bamiyan Budaları’nın yanı sıra Kabil müzesindeki bir dizi obje ve heykeli yok ettiği zaman olduğu gibi tekrar bir öfkeye yol açıp açmayacağı konusunda ikiye bölünmüş durumda.

Şubat ayındaki bir açıklamada, Taliban liderleri takipçilerine kalıntıları “sağlam bir şekilde koruma, izleme ve muhafaza etme”, yasadışı kazıları durdurma ve “tüm tarihi yerleri” koruma talimatı verdi. İlginç bir şekilde, sanat piyasasında eser satmayı yasaklayacaklarını da eklediler.

Ancak birçok Afgan kültürel miras uzmanı şüpheci. Afganistan Amerikan Üniversitesi’nde sosyal bilimler profesörü olan Omar Sharifi, “İmajlarını akladılar, ancak hala çok ideolojik ve radikal bir grup.” diyor. Omar Sharifi, Taliban üyelerinden doğrudan tehditler aldığını söyleyerek Kabil’den Delhi’ye kaçtı. Diğer Afgan kaynakları, ülke genelindeki kültürel miras personelinin, uluslararası örgütlerle çalışmakla suçlanan Taliban yetkililerinden metinler ve telefonlar aldığını ekledi.

Noori ve Rahimi, Taliban kontrolündeki şehirlerde kurmaylarıyla temas halinde olduklarını ve bu kişilerin güvende göründüklerini söyledi. Alt düzey çalışanlara Taliban yetkilileri tarafından işlerine devam edecekleri söylendi. Ancak bu çalışanlar evlerine kapatıldığı için arkeolojik alanların, müzelerin ve eserlerin durumu hakkında bilgi sahibi değiller.

Washington DC’de bulunan Kültürel Mirasın Restorasyonu İttifakı’nı (ARCH) yöneten Cheryl Benard, “Kötü niyetleri varsa, yolun sonunda ortaya çıkacaktır” diyor. “Şu anda sınırlar ve altyapı sorunlarıyla uğraşıyorlar.”

Afgan yetkililer, Ulusal Müze’nin dünyaca ünlü koleksiyonu için ne gibi planları olduğunu belirtmeyi reddetti. Bir hükümet kaynağı, “Eserleri korumamız gerekiyor, ancak soru güvenli bir yerin nasıl bulunacağı” diyor. “Onların veya kurmayların ülkeyi terk etmelerinin bir yolu yok.” Bir diğeri, Birleşmiş Milletler’in hem kültürel miras yetkililerini hem de tarihi eserleri ve tarihi yerleri korumak için Taliban’a baskı yapacağından emin olduğunu da sözlerine ekledi.

Taliban, Orta Asya’nın büyük antik Budist manastırlarından biri olan Mes Aynak’ın kontrolünü zaten elinde tutuyor. Sayısız stupa ve heykelin yanı sıra, 2.500’den fazla sikke de dahil olmak üzere bölgede kazılan toplam 10.000 eser bulunuyor. Grup şimdi Herat Kalesi’ndeki yeni müzenin yanı sıra Kandahar, Gazne ve Belh’teki daha küçük müze ve koleksiyonları da yönetiyor.

Bu arada, Kabil’dekiler belirsiz bir gelecek beklemektedir. Kentin park ve kaldırımlarının mültecilerle dolu olduğunu söyleyen bir kültürel miras uzmanı, “Taliban beni tanıyor ve bu benim ve ailem için rahat bir düşünce değil.” diyor. “Ama vize yok.”

National Geographic. 14 Ağustos 2021.