2.500 Yıllık Pazırık Halısının Sırrı Çözüldü

Dünyanın en eski yün dokuma halısında kullanılan renkler, neredeyse 2.500 yıl sonra bile neden hala bu kadar canlı ve parlak?

Pazırık Halısı, dünyanın bilinen en eski yün dokuma halısı örneği ve Rusya’da Devlet Ermitaj Müzesi’nde sergileniyor.

MÖ 400 yıllarında işlenmemiş yünden yapılan halı, Demir Çağı’da Orta Asya işçiliğinin en heyecan verici örneklerinden biri. Halı, 1947’de Altay Dağları’ndaki bir kurgan mezarda arkeologlar tarafından keşfedildiğinden beri, geleneksel boyama teknikleri konusunda uzmanlar, 2.500 yıldır aşırı koşullarda gömülü olan halının canlı kırmızı, sarı ve mavi renkleri karşısında şaşkın.

Mikroskop altında kırmızı lifler

FAU Fizyoloji ve Patofizyoloji Enstitüsü’nden Prof. Dr. Karl Meßlinger ve X-ray mikroskobu uzmanları Dr. Andreas Späth ve FAU’daki Fiziksel Kimya II kürsüsünden Prof. Dr. Rainer Fink, bu sırrı biraz aydınlattılar.

Birlikte yüksek çözünürlüklü X-ray floresan mikroskobu kullanarak (μ-XRF) tek tek yün liflerinin enine kesiti boyunca pigment dağılımını görüntüleme fikrini ortaya attılar. Dr. Späth ve Prof. Fink, İsviçre’deki Paul Scherrer Enstitüsü’nde PHONEIX X-ray mikroskobu kullanarak deneyler yaptılar. Üç ila beş mikrometre ile mikroskop, karakteristik kimyasal elementler için yüksek hassasiyetle birlikte yeterli uzaysal çözünürlük sağlıyor. 

(Dünyanın En Eski Halısı Pazırık Halısı’nın Dövmeli Sahipleri İnceleniyor)

Türk kırmızısı (Kökkırmızısı) pigmenti, karakteristik bir kırmızı tonu yaratmak için Orta Asya ve Uzak Doğu’da neredeyse yüzyıllardır kullanıldığı için, çalışma ağırlıklı olarak kırmızı yün liflerine odaklandı. Türk kırmızısı, gül kök boyası ve alüminyum köklerinden elde edilen alizarinden (kök boyası) yapılmış bir metal organik komplekstir. 

Dr. Andreas Späth, ‘’μ-XRF görüntüleme, alüminyum fermente yün liflerinin enine kesiti boyunca karakteristik dağılımını gösteriyor. Pazırık halısının liflerinde de aynı deseni bulduk.’’ diyor.

Bu, fermantasyon tekniğinin en eski örneği ve Demir Çağı’nda tekstil zanaatkarları ve kadınlar tarafından kullanılan oldukça gelişmiş teknikler hakkında bir fikir veriyor. Sonuçlar aynı zamanda arkeolojik alanlardan gelen tekstil örneklerini analiz etmek için X-ray mikroskobunun yüksek potansiyelini de gösteriyor. Şimdiye kadar, bu alandaki araştırmalarda taramalı elektron mikroskobu (SEM) kullanılıyordu.

Fermente yün solmuyor

Prof. Dr. Karl Meßlinger, taramalı elektron mikroskobu ile analiz için 30 yıl önce 1991’de Pazırık halısından bazı ilmeklerin örneklerini aldı. Doğu’ya özgü boyama tekniklerinde uzman olan Dr. Manfred Bieber ile birlikte daha önceki SEM görüntülemenin, yünün önceki fermantasyonuna dayanan özel bir boyama tekniğiyle işlenmiş yün liflerini belirleyebileceğini keşfetti. Fermantasyon işlemi, pigmentlerin yün liflerine doğru difüzyonunu artırarak önemli ölçüde daha parlak ve daha kalıcı renkler elde edilmesini sağlar. 

Fermente yün, üst deri tabakasının en dış katmanlarının karakteristik konumu sayesinde SEM görüntüleme ile tanımlanabilir. Meßlinger, ‘’Geleneksel Anadolu tekstil zanaatkarları daha az maliyetli ancak güvenilir bir teknikle tanınır.’ diyor.

’Boyanmış yünleri doğrudan güneş ışığı altında açık alanda birkaç hafta seriyorlar. Daha sonra bir akarsu veya nehirde durulamadan önce hayvanları için yatak amaçlı bir ahıra koyuyorlar. Yalnızca fermente edilmiş yün, rengini ağarma olmadan korur.’’ 

Prof. Meßlinger ve Dr. Bieber, bu geleneksel boyama tekniğinin kökenini 17. yüzyıla kadar izlemeyi başardılar. Bununla birlikte, müdahale edilen yün ne kadar kullanılırsa veya elementlere ne kadar maruz kalırsa, üst deri katmanlarından o kadar az kalıntı kalır. Dünyaca ünlü Pazırık halısının üst deri katmanlarının çoğu da eksikti. Araştırmacılar fermantasyonun etkisini; floresan görüntülerini kendi fermente ettikleri ve boyadıkları yün örnekleriyle karşılaştırarak kanıtladılar. 

University of Erlangen-Nuremberg. 5 Mart 2021.

Makale: Späth, A., Meyer, M., Huthwelker, T., Borca, C. N., Meßlinger, K., Bieber, M., … & Fink, R. H. (2021). X-ray microscopy reveals the outstanding craftsmanship of Siberian Iron Age textile dyers. Scientific reports, 11(1), 1-7.