İnsanlar 4.200 Yıl Önce Evcil Atları Avrasya’ya Yaymaya Başladı

Batı Rusya bozkırlarındaki insanlar yaklaşık 4.200 yıl önce, hayatlarını atlarla birleştirerek insanlık tarihinde yeni bir dönem başlattılar.

Son araştırmalar, bu dönemde insanlar tarafından yetiştirilen evcil atların sayısının hızla arttığını ve bunun da eşi görülmemiş değişiklikler getirdiğini öne sürüyor. Atlar, Avrasya ağları boyunca iletişim ve ticareti hızlandırmakla kalmadı, aynı zamanda çeşitli ve uzak kültürler arasında etkileşim ve alışverişleri de hızlandırdı.

Bugün dünyadaki tüm evcil atlar, ister görkemli bir yük atı, yerel bir pony kulübü tayı, isterse dünya şampiyonu bir yarış veya gösteri atı olsun, Rusya’nın step bölgesinden geliyor. Bu gerçek uzun zamandır biliniyordu, ancak bilim insanları atların ilk olarak ne zaman evcilleştirildiği ve insanlar tarafından kullanılmaya başlandığı konusunda daha az net.

(İlgili: Bu Kısa Atlar 2.000 Yıl Önce Büyük Bir Özenle Gömülmüş)

Bu son çalışmada, Toulouse Antropobiyoloji ve Genomik Merkezi direktörü Ludovic Orlando tarafından koordine edilen büyük bir uluslararası araştırma ekibi, atların insanlar tarafından ilk ne zaman şekillendirildiğini izlemek için 475 antik at genomunu değerlendirdi. Bunu, Avrasya kıtasındaki at arkeolojik kalıntılarını toplayarak yaptılar.

Daha sonra radyokarbon tarihleme ile DNA dizilimini birleştirerek kapsamlı bir genom zaman serisi oluşturdular. Bu, atların yaşadığı genetik dönüşümlerin ayrıntılı bir görüntüsünü ve biniciliğin ortaya çıkışı ile ilişkisini sunuyor.

“Yaklaşık on yıl önce atlar üzerinde çalışmaya başladım” diyor çalışmanın birinci yazarı ve Barselona Evrimsel Biyoloji Enstitüsü’nden Pablo Librado.

“O zamanlar sadece bir avuç eski genomumuz vardı. Bu yeni çalışmayla birlikte, artık birkaç yüz tanesine sahibiz. Özellikle Orta Avrupa, Karpatlar ve Transilvanya havzalarında çözüme ulaşmak önemliydi, çünkü bu alan yaklaşık 5.000 yıl önce ve muhtemelen daha önce bozkırlardan gelen büyük göçleri yönlendiren at sırtındaki binicilik hakkındaki devam eden tartışmaların merkezindeydi.”

Librado ve meslektaşları, verilerinde at yetiştiriciliğinin üç göstergesinin izini sürdüler. İlk olarak, modern evcil atların atalarının, yerli evcilleştirme yurtlarından ne zaman yayılmaya başladığını izlediler. İkincisi, atların yetiştirildiği ve büyük ölçekli üretiminin en erken belirtilerini kesin olarak tarihlemeye çalıştılar. Bunu, MÖ üçüncü binyıl boyunca at demografisini yeniden yapılandırarak yaptılar.

Son olarak, ekibin tespit ettiği önemli bir değişiklik, atların üreme döngüsünde gözlemlenen, erken yetiştiriciler tarafından hayvanların kasıtlı olarak manipüle edildiğinin bir “parmak izi” niteliğinde bir değişiklikti.

Tüm bu göstergelerin birleşimi, yaklaşık 4.200 yıl önce, kıta genelinde artan talebi karşılamak için evcil atların önemli miktarda üretilmeye başlandığı yönünde ikna edici kanıtlar sunuyor. Kanıtlar, bunun ancak bu noktada gerçekleşmiş olabileceğini ve bundan daha erken olamayacağını gösteriyor.

Bunlar, yaklaşık 4.200 yıl öncesinin, bugün bildiğimiz şekliyle at temelli hareketliliğin başlangıcını işaret ettiği anlamına geliyor. Daha sonrasında bu, 20. yüzyıla kadar karasal ulaşımın en hızlı biçimi olarak varlığını sürdürdü.

Orlando, “Yıllarca kafamı kurcalayan bir soru da üretimin ölçeğiyle ilgiliydi” diyor.

“Hangi küçük bir evcilleştirme alanından böyle büyük bir at sayısı, ikinci binyılın başında artan küresel talebi karşılayacak şekilde birdenbire nasıl üretilebildi? Şimdi bir cevabımız var. Yetiştiriciler, hayvanın üremesini o kadar iyi kontrol ettiler ki, iki nesil arasındaki zaman aralığını neredeyse yarıya indirdiler. Basitçe söylemek gerekirse, yetiştirme sürecini hızlandırarak üretim oranlarını etkili bir şekilde iki katına çıkardılar.”

Bu yenilikçi araştırmayı yürütmek için, ekip eski genom zaman serilerinin tüm potansiyelini kullanan yeni bir nesil zamanları ölçme yöntemi geliştirmek zorunda kaldı.

Genomlar evrimleştikçe, her nesilde mutasyonlar birikir ve ardından yeniden birleşir. Taşıdıkları mutasyonların sayısı ve geçirdikleri DNA çaprazlamaları, onlara yol açan nesil sayısını gösterebilir. Bu bilgiyi radyokarbon tarihlemesiyle elde edilen bilgilerle birleştirirseniz takvim yıllarını hesaplamanın bir yolunu elde edersiniz.

Araştırma, son iki yüzyılda daha fazla neslin biriktiğini gösterdi, bu da yoğun seçici yetiştirme ile oluşturulan birçok modern soy hattının ortaya çıkışıyla örtüşüyor. Benzer şekilde, yaklaşık 4.200 yıl önce, evcil atların kitlesel üretimi ve coğrafi genişlemesi başladığında nesil saati daha hızlı çalışıyor gibi görünüyor.

Librado, “Nesil aralıklarındaki geçici değişiklikleri ölçme yöntemimiz büyük bir potansiyele sahip. Bu, arkeozoolojik araç setine, atların ötesinde çeşitli evcil türlerde kontrollü yetiştirmenin gelişimini izlemek için yeni bir yol sunuyor” diyor.

“Ancak bu aynı zamanda avcı-toplayıcı atalarımızdaki nesil aralığının ve bu aralıkların yaşam tarzındaki değişimlere veya önemli iklim değişikliklerine paralel olarak nasıl evrimleştiğinin açıklığa kavuşturulmasına da yardımcı olabilir.”

IFL Science. 31 Temmuz 2024.

Makale: Librado, P., Tressières, G., Chauvey, L. et al. (2024). Widespread horse-based mobility arose around 2200 BCE in Eurasia. Nature 631, 819–825.