Yunan ve Roma Panteonunun Tanrıları ve Tanrıçaları Kimlerdi?

Tanrı ve tanrıçaları tanımlamaya yardımcı olabilecek sembolleri ve hikâyeleri keşfetmek için antik Yunan ve Roma panteonunu yakından inceliyoruz.

Yunanca ‘πᾶν’ pan (hepsi) ve ‘θεός’ theos (tanrı) kelimelerinden türetilen panteon, ‘tüm tanrıların’ anlamına gelir. Herhangi çok tanrılı dinin bir panteonu olabilmesine rağmen – örneğin İskandinav, Aztek ve Sümer kültürleri- bizler klasik panteona ve bu panteonda bulunan 12 büyük tanrıya göz atıyoruz. Bu grubu ‘On İki Olimpos Tanrısı’ veya ‘On İki Olimposlu’ olarak da biliyor olabilirsiniz.

Yunan mitolojisine göre dünya, Gaia’nın (Dünya) boş bir hiçlik olan Kaos’tan çıkmasıyla başladı. Gaia daha sonra Ouranos’u (Gökyüzü), Pontos (Deniz) ve Ourea (Dağlar) gibi diğer ilk tanrıları doğurdu.

Gaia ve Ouranos’un, Zeus’un ebeveynleri Kronos ve Rhea da dahil olmak üzere Titanlar olarak bilinen 12 çocuğu oldu. Titanlar babaları Ouranos’a isyan etti, onu devirdi ve Kronos, Zeus onu Olimpos tanrılarına hükmetmek için devirene kadar tanrıların hükümdarı olarak kaldı.

(İnfografik Anlatımla Antik Yunan ve Roma Tanrıları)

Bugün elimizde, milattan önce 6. yüzyılın sonlarına tarihlenip 12 tanrıyı içeren Yunan dini uygulamalarına dair kanıtlar var. Milatan önce 500 yıllarından kalma Homerik Hermes İlahisinde Hermes, Olimpos’ta Alpheius nehrinin kıyısında durur ve tanrılar için bir kurbanı 12 parçaya böler. Thucydides’in Peloponnessos Savaşı Tarihine göre, hükümdar Pisistratus milattan önce 522 civarında Atina’da 12 tanrıdan oluşan bir sunak kurdu.

1. Zeus / Jüpiter

Tanrıların kralı, Olimpos Dağı’na hükmeden, kanun ve düzenin yanı sıra gök gürültüsü ve şimşek tanrısı olan Zeus – ya da onun Roma eşdeğeri Jüpiter!

Zeus’u şimşek, kartal ve meşe ağacı gibi semboller sayesinde tanıyabilirsiniz. Zeus bir gök tanrısı olarak genellikle bulutların arasında veya Olimpos Dağı’nın tepesinde otururken gösterilir.

Zeus Titan olan Kronos ve Rhea’nın oğlu, Hestia, Demeter, Hera, Hades ve Poseidon’un en küçük kardeşidir. Yunan mitolojisine göre Zeus’un babası Kronos, çocukları arasından birinin onu tanrıların lideri olarak tahttan indirmesinin kaderinde olduğunu öğrenmiş ve her birini doğar doğmaz yemiş.

Zeus doğduğunda, annesi Rhea onu Girit adasındaki bir mağaraya sakladı ve bunun yerine Kronos’un anlamaması için kundak kıyafetlerine sarılmış bir taş besledi. Zeus büyüyünce Kronos’u erkek ve kız kardeşlerini kusmaya zorladı, ardından babasına savaş açtı ve bu savaşın sonunda tanrıların kralı oldu.

2. Hera / Juno

Hera, Roma dininde Juno, Zeus’un hem karısı hemde kız kardeşi olup, tanrıların kraliçesidir.

Sembolleri tavus kuşu, guguk kuşu ve kutsal saydığı hayvanlar olan inektir. Arabasını atlar yerine tavus kuşları çeker.
16. yüzyılda yapılan altın şapka mücevherinde Hera, Paris’in Yargısında mavi bir tavus kuşu eşliğinde gösterilir.

Evlilik, doğum ve doğurganlık tanrıçasıdır. Çoğunlukla çekingen ve sakin olarak tasvir edilse de, Zeus’un ölümlü ve ölümsüz kadınlarla olan birçok ilişkisinin intikamını defalarca arayıp, onları ve çocuklarını cezalandırdı.

3. Poseidon / Neptün

Denizlerin, atların ve depremlerin tanrısı olan Poseidon, Neptün, genellikle atlardan veya deniz canlılarından oluşan bir arabayı sürerken ve dalgaları kontrol etmek için kullandığı trident’i kullanırken gösterilir.

Poseidon’un sembolleri üç uçlu bir mızrak olan trident’inin yanı sıra arabasını çeken atlar ve yunuslardır. Bu ibrikte, Poseidon veya Neptün, ibriğin sapında bir deniz canavarına binmiş ve tridentini tutarken gösterilmiştir.

Kardeşleri Zeus ve Hades gökleri ve yeraltı dünyasını yönetirken, denizin kontrolü verilen Poseidon denizcileri korudu.

4. Ares / Mars

Bu Roma-Britanyası heykelciği, savaş tanrısı Mars’ı, karakteristik zırhıyla tamamen donanmış, bir zamanlar elinde tuttuğu orijinal mızrak ve kalkanı kaybetmiş olarak gösteriyor.

Mars’ı (Ares) zırhından ve genellikle bir mızrak ve kalkan olan silahlarından tanıyabilirsiniz. Tanrıya bazen bir yaban domuzu veya akbaba eşlik eder.

Zeus ve Hera’nın oğlu Mars -Ares- kana susamışlığın ve şiddetli savaşın tanrısıydı. Üvey kız kardeşi Athena, savaş sırasında sivil hareketin daha “asil” yönlerini temsil ediyordu.

Klasik panteonun diğer tanrıları arasında sevgilisi Aphrodite dışında pek sevilmese de, Ares ideal asker olarak özellikle Spartalıların hayranlık duyduğu bir tanrıydı.

Buna karşılık, onun Roma eşdeğeri Mars çok daha popülerdi, Jüpiter’den sonra ikinci olarak görülüyordu ve Roma’nın koruyucusu olarak kabul ediliyordu.

5. Athena / Minerva

Ares’in üvey kız kardeşi Yunan tanrıçası Athena’dır. Akıl, zanaat, bilgelik ve savaş tanrıçası, Zeus’un kızıdır. Efsaneye göre, Zeus’un alnından tamamen büyümüş ve zırh giymiş şekilde doğdu. Atina şehrine de adını veren tanrıçadır.

Athena – Romalı eşdeğeri Minerva – genellikle savaştaki cesaretini göstermek için bir miğfer takar ve sembolleri arasında baykuş ve zeytin ağacı vardır. Atina’nın kuruluş efsanesinde, Athena, Poseidon’u ilk zeytin ağacını yetiştirerek kentin himayesi üzerine olan bir yarışmada yendi. Buna karşılık, Poseidon Atina’ya şehir için çok daha az yararlı olan bir tuzlu su kaynağı verdi.

Milattan önce 5. yüzyıl Atina’sından kalma bu tetradrahmi sikkenin ön yüzünde, Athena’yı zeytin yapraklarıyla süslenmiş tepeli bir miğfer takarken, arka yüzündeyse zeytin filiziyle bir baykuşu gösterir.

6. Demeter / Ceres

Demeter –  Roma’da Ceres – tarım ve hasat tanrıçasıydı. Genellikle arpa ve buğday gibi mahsullerle veya bir bereket boynuzu ile tasvir edilir. Demeter ayrıca dünyanın bereketine ve doğal yaşam ve ölüm döngüsüne de liderlik etti.

Hades tarafından kaçırılan ve yılın altı ayını yeraltında yaşamaya zorlanan Persephone’nin annesiydi. Yunan mitolojisine göre kızı kaçırıldığında, Demeter’in sürekli keder içinde onu araması sonucu dikkati hasattan başka yöne yöneldiği için bitkiler ölmeye başlamıştır. Persephone döndüğünde, Demeter tekrar yeryüzüyle ilgilenir ve her şey büyümeye başlar. Bu döngünün mevsimleri yarattığı söylenir.

Milattan sonra 2. yüzyıldan kalma bu heykel, Demeter’i, kızını sonsuz arayışıyla bağlantılı bir meşale taşırken gösteriyor.

7. Apollo

Apollo, klasik panteonda hem Yunan hem de Roma geleneklerinde aynı adı paylaşan tek tanrıdır. Artemis’in- Diana’nın- ikiz kardeşi olan Apollon, güneş, müzik, okçuluk, kehanet ve şifa gibi birçok çağrışımlara sahiptir.

Sembolleri arasında güneş, bir yay ve ok, bir lir ve bir kuğu bulunur. Milattan önce 4. yüzyıldan kalma büyük şarap karıştırma kabında (Paestan krateri) başının üzerinde parlak bir şekilde parlayan beyaz bir güneşle gösterilmiş.

Apollo ve Artemis, Zeus ve Leto’nun çocuklarıdır. Leto’nun hamile olduğunu duyan Zeus’un karısı Hera, Leto’nun karada doğum yapmasını yasakladı. Leto, ‘yüzen’ bir ada olan ve anakaraya bağlı olmayan Delos adasını (Yunanistan’ın Kiklad takımadalarında) buldu ve orada Apollon ve Artemis’i güvenle doğurdu.

İkizler doğduğunda, kuğuların adayı yedi kez çevrelediği söylenir, bu nedenle Apollo ile ilişkileri var- ve ada daha sonra onun için kutsal hale geldi. Zeus da oğluna kuğuların çektiği altın bir arabayı hediye etti.

8. Artemis / Diana

Apollo’nun ikiz kız kardeşi Artemis – veya Diana – av, vahşi hayvanlar, iffet ve doğum tanrıçasıydı.

Genellikle bir geyik ya da av köpeğiyle gösterilir. Onu, kısa bir elbise giyen, etek ucu kaldırılmış ve kolaylıkla koşabilmesi için bir kemerle bağlanmış tek tanrıça olarak tanıyabilirsiniz.

En ünlü efsanelerinden biri avcı Actaeon’un hikayesidir. Ovid’in Metamorfozlarına göre, Actaeon raslantı eseri Diana’yı banyo yaparken çıplak bir şekilde gördü. Diana intikam olarak, ona su sıçrattı, onu lanetledi ve bir geyiğe dönüştürdü. Daha sonra kendi av köpekleri tarafından öldürüldü.

Günümüz Türkiye’sinin batı kıyısındaki Ephesus’tan gelen bu bronz Artemis figürü, milattan önce ikinci veya ilk yüzyıllara tarihleniyor. Tanrıça eteği yukarı kaldırılmış, koşmaya hazır olarak gösterilir. Ephesus’ta antik dünyanın yedi harikasından biri olan büyük Artemis Tapınağı vardı.

9. Aphrodite / Venüs

Aşk, seks ve güzellik tanrıçası Aphrodite’in – ya da Venüs – Titan Kronos’un babası Ouranos’un kopmuş testislerini denize attığı zaman oluşan beyaz köpükten ortaya çıktığı söylenir.

Aphrodite’in sembolleri arasında güvercinler, güller ve mersin bulunur. Bu mermer kabartma, tanrıçayı sağ ayağının yanında bir güvercin, sol elinde zaferin simgesi olan bir palmiye dalı tutarken gösteriyor.

Aphrodite, demirci ustası Hephaistos ile evli olmasına rağmen, tanrı Ares de dahil olmak üzere birçok ilişkisi vardı. Neredeyse her zaman ona, aşk ya da şehvet tanrısı Eros, ya da Roma geleneğinde Cupid eşlik eder. Adı bize ‘afrodizyak’ kelimesini verirken, ‘zührevi’ kelimesi Venüs’ten türetilmiştir.

10. Hephaistos / Vulkan

Aphrodite’in kocası, ateş tanrısı Hephaistos – veya Vulcan – usta bir demirci ve zanaatkardı. Hephaistos, tanrılar ve seçkin ölümlüler için silahlar ve aletler yaptı, mesela Hermes’in miğferi ve kanatlı sandaletleri, Achilles’in zırhı ve Aeneas’ın kalkanı gibi.

Sembolleri arasında örs, çekiç ve maşa bulunur ve bu tabak, karısı ve üç kanatlı bebekle, birlikte bir ok dövdüğünü gösterir.

Hephaistos, zanaatkârların hamisi oldu ve volkanik yangınlar genellikle onun atölyeleri olarak kabul edildi. Vulcan, adını ‘volkan’a ve daha az heyecan verici bir şekilde vulkanize kauçuğa verir.

11. Hermes / Merkür

Tanrıların habercisi, antik Roma dininde Merkür olarak bilinen Hermes’ti ve aynı zamanda çiftlik hayvanlarını ve gezginleri koruyan bir pastoral tanrıydı.

Hermes’in sembolleri arasında iki yılanla iç içe bir asa olan caduceus’un yanı sıra kanatlı sandaletleri, şapkası ve bir kaplumbağa bulunur.

Hermes, Olimpos tanrılarının ikinci en genç üyesiydi. Zeus ile nemf Maia’nın oğlu olan Hermes, tüm panteonda yalnızca Dionysos’tan büyüktü. Kanatlı sandaletleriyle ilahi ve ölümlü dünyalar arasında hızla seyahat edebiliyordu ve ruhları yeraltı dünyasına taşımaktan sorumluydu. Aynı zamanda tüccarların ve hırsızların koruyucu tanrısıydı.

Farnese Hermesi, tanrının kanatlı sandaletlerini giydiğini, sol elinde caduceus’u tuttuğunu ve genellikle genç askerler ve haberciler için tek giysi olan küçük bir Yunan pelerini olan chlamys giydiğini gösterir, bu nedenle Hermes ile ilişkilendirilir.

12. Dionysos / Bacchus

Son olarak Olimpos tanrılarının en küçüğü, Zeus ile ölümlü kadın Semele’nin oğlu Dionysos’a geliyoruz. Bazı versiyonlarda Hestia (Kronos ve Rhea’nın çocuklarından biri) Dionysos yerine on ikinci Olimposlu olarak sayılır.

Dionysos şarap, asma, bereket ve şenlik tanrısıydı. En çok üzüm ve asmalarla gösterilmesinin yanı sıra panter, leopar ve kaplan gibi büyük kedilerle de gösterilir. Romalılar için Bacchus olarak biliniyordu ve Bacchanalia – veya Dionysia – tanrıyı kutlayan gürültülü festivallerdi.

Bu Pompeii duvar resmi, tanrıyı bir panter eşliğinde, saçında asma ve üzümler varken bir şarap bardağı tutar biçimde gösteriyor.

---

British Museum Blog. 7 Mayıs 2021.