Gizemli Eski Yazı ‘Linear Elamca’ Sonunda Çözülüyor

İran bölgesinde kullanılmış bir yazı sistemi olan Linear Elamca, Sümer sınırında yaşamış az bilinen bir krallığın sırlarını açığa çıkarabilir.

Çözülmesi en zor şifrelerden bazıları, eski yazı sistemleri. V. Ptolemaios a ait resmi bir yazı olan ve Mısır’da halkın konuştuğu demotik dil, Antik Yunanca ve hiyeroglif olmak üzere üç farklı dilde yazılmış olan ‘Rosetta Taşı’nın 1799’da bulunması, bu dilin okunması için insanlık adına büyük bir şanstı. Buna rağmen, Fransız bilgin Jean-Francois Champollion, karmaşık Mısır sembollerini anlamlandırmak için yirmi yıldan fazla çaba harcadı.

Bugün için, bu binlerce yıllık yazılardan yalnızca az bir kısmı okunamaz durumda. Şimdi ise arkeolog François Desset liderliğindeki ​​bilim insanlarından oluşan bir ekip sayesinde, İran coğrafyasında kullanılmış bir yazı olan Linear Elamca nihayet deşifre ediliyor.

(İlgili: Çivi Yazısının Geçmişi ve Gelişimi)

Bulgulara ait iddialar araştırmacılar  tarafından hararetle tartışılıp doğruluğu ortaya çıktıkça, uygarlığın şafağındaki eski Mezopotamya ile İndus Nehri Vadisi arasında gelişmiş olan, az bilinen bu topluma ışık tutulabilir. Ayrıca bu konuyla ilgili bir analizin yer aldığı makalenin yayımlanması, yazının evrimine başka bir pencere açabilir.

Bu makale, Linear Elam yazısını oluşturan sembolleri okumak adına bir yöntem önermek için bir dizi eski gümüş kaptaki yazıtları kullanıyor ve bu çalışma uzun süredir belirsiz olan bu metinleri anlamanın yolunu açıyor.

Padua Üniversitesi’nden, araştırmaya dahil olmayan arkeolog Massimo Vidale “Bu, son yılların en büyük arkeolojik keşiflerinden biri. Kralların isimlerini fonetik olarak belirlemeye ve okumaya dayanan Champollion’un buluşuyla aynı yaklaşıma dayanıyor.” diyor. Ancak diğerleri, araştırmayı yürüten Desset ve meslektaşları metinlerin ayrıntılı çevirilerini yayınlayana kadar temkinli davranıyor.

Erken yazı sistemleri

Hikaye, 5.000 yıldan çok önce doğuda, büyük Mezopotamya Ovası ile geniş İran Platosu arasında gelişen Susa şehrinde başlıyor. Susa, bugünkü İran’ın güneybatısındaki toprakların çoğuna yerleşmiş kentsel bir topluma ev sahipliği yaptı. Sümerler, buranın sakinlerine Elamlılar adını verdiler.

(İlgili: Rosetta Taşı’nda Neden Üç Çeşit Yazı Var?)

Elam şehri, giderek daha karmaşık hale gelen bir toplumu yönetmek için yazılı semboller kullanan dünyanın ilk şehirleri arasındaydı. İlk Elamlılar, hem batıdaki Mezopotamya krallıklarıyla hem de bugün Hindistan ve Pakistan olarak bilinen yerde gelişen İndus Nehri uygarlığıyla ticari faaliyetlerde bulundular. Sonunda antik Yakın Doğu’nun çoğuna boyun eğdiren Akhamenid Hanedanlığı da dahil olmak üzere, sonraki Pers krallıklarının temelini oluşturdular.

Sümerler, ıslak kil üzerine kama vb bir materyal ile yaptıkları işaretleri kullanarak MÖ 3100 civarında geliştirdikleri bilinen ilk yazı sistemi olan çivi yazısını icat etmeleriyle tanınıyor. Bu yazı sisteminde, dili kaydetmek için hem heceleri hem de şekilleri (logogramlar) kullanıldı. Bu sistem, önce Sümer diline, daha sonra Akadça ve Hititçe’ye uyarlandı. 19. yüzyıl bilginleri de gün yüzüne çıkarılmış binlerce kil tableti deşifre ederek bölgenin ekonomisi, dini ve yönetimiyle ilgili ayrıntıları ortaya çıkardı.

Bu arada 20. yüzyılın başında, Susa’da kazı yapan arkeologlar, neredeyse çivi yazısı kadar eski görünen fakat farklı bir dizi sembol kullanan bir yazı sisteminin kanıtlarını ortaya çıkardılar. Susa’nın yazmanları henüz bilinmeyen nedenlerle kendi yazı sistemleri yerine çivi yazısına döndüklerinden, bu Elam sembolleri kullanım dışı kaldı. Yaklaşık 800 yıl sonra, Elam bölgesinde geliştirilen başka bir yazı sistemi yine bu bölgeye hakim oldu. Akademisyenler daha önceki sisteme Proto-Elamca adını verdiler ve birinci sistemden doğduğu düşünülen ikinci sisteme de Linear Elamca dediler. Böylece her iki sistemin, hakkında çok az şey bilinen Elam diline ait kanıtlar olduğu varsayılıyor.

Geçen yüzyıl boyunca arkeologlar 1.600’den fazla Proto Elam yazıtını ortaya çıkardılar. Ancak İran’ın dört bir yanına dağılmış Linear Elam yazıtlarından sadece 43 tanesine ulaştılar. İkincisinin ara sıra kullanılmış olduğu ve MÖ 1800 civarında ise Orta Doğu’daki kentsel alanların çökmesiyle kullanım dışı kaldığı tespit edildi. Bu boşluğu ise Mezopotamya’nın çivi yazısının yanısıra Yunan alfabesi ve gelişen diğer yazılar  doldurdu.

Akademisyenler, iki sistemi de çözmek için uzun süredir çalışmalar yapıyor. Bazı uzmanlar, Linear Elamcanın önceki yazıyla ilgisi olmadığını iddia ederken, diğerleri Proto Elamcanın sonraki yazı için temel oluşturduğuna inanıyor.

Linear Elamcayı Çözmek

Tahran Üniversitesi’nden bir Fransız arkeolog olan Desset, 2015 yılında hem çivi yazısı hem de Linear Elam dilinde bir dizi yazıt içeren olağanüstü gümüş kaplardan oluşan özel bir Londra koleksiyonunu inceleme fırsatı buldu. Bu koleksiyonun 1920’lerde çıkarılıp batılı tüccarlara satıldığı, bu nedenle kökenlerinin ve orijinal olup olmadıklarının sorgulandığı biliniyor. Bununla birlikte kapların metalurjik analizi, sahte olmadıklarını tespit etti. 

Desset, kökenleri ile ilgili olarak, bunların Susa’nın yüzlerce km güneydoğusundaki bir kraliyet mezarlığından gelme ihtimalini düşünüyordu. Araştırmayla birlikte ince işçiliğe sahip bu kapların, iki hanedandan iki farklı yöneticiye ait olduğu ve çivi yazısıyla yazılmış Elam kraliyet yazıtlarının en eski ve en eksiksiz örneklerini temsil ettiği ortaya çıktı. 

Desset, kapların yazılarının farklı iki dilde yan yana sıralanmasının, ona Linear  Elamcayı çözmek için büyük bir fırsat verdiğini söylüyor. Bu sayede çivi yazısıyla yazılmış bazı özel adlar artık Linear Elam dilindeki sembollerle karşılaştırılabiliyordu. Buna Silhaha gibi Elam kral adları da dahil. Desset muhtemelen, özel isimler olarak tekrarlanan sembolleri takip ederek bir dizi geometrik şekil halinde gelen yazıya anlam verebildi. Ayrıca “verdi” , “yaptı” gibi fiilleri de çözümledi.

Desset ve diğer araştırmacılar, analiz sürecinin ilerlemesiyle birlikte, 72 tane Linear Elam sembolünü veya bilinenlerin yüzde 96’sından fazlasını okuyabileceklerini iddia ettiler. Araştırmacılar makalelerinde, eldeki sınırlı sayıdaki yazıt nedeniyle, sembollerin tam anlamıyla deşifre edildiğinin iddia edilemeyeceğini ancak bu hedefin çok uzak olmadığını ifade ediyorlar.

Araştırmaya dahil olmayan, Almanya’daki Jena Üniversitesi’nde Yakın Doğu Çalışmaları uzmanı olan Manfred Krebernik, Desset’in çalışmasının ikna edici olduğunu söylüyor. Chicago Üniversitesi’nden Assur bilimci Matthew Stolper; tezin açık, tutarlı ve akla yatkın olduğunu ifade ediyor. Harvard Üniversitesi’nde Assurolog olan Piotr Steinkeller ise “Çözümleme işi büyük bir başarı; takdir ediyorum ve oldukça ikna edici buluyorum.” diyor. 

Metinleri tek tek çevirme işlemi tüm zorluğuyla devam ediyor. Bölgede 3.000 yıldan fazla bir süredir konuşulan Elam dilinin bilinen bir akrabasının olmaması, sembollerin hangi sesleri temsil edebileceğini bilmeyi zorlaştırıyor. Araştırmacılar, bu nedenle bazı çevirilerin sorunlu ilerlediğini belirtiyor.

Yazıyı yeniden yazmak

Desset’in bazı iddiaları tartışma yaratıyor. Yazı sistemleri, konuşulan bir dili ifade etmek için çeşitli yöntemler kullanır. Örneğin İngilizce, belirli sesleri ifade etmek için Latin harflerini kullanırken, Çince belirli anlamlara sahip resimlere veya logogramlara dayanır. Çivi Yazısı ve hiyeroglif ise hem sesleri hem de logogramları ifade eden semboller kullanır. Ancak Desset, Linear Elamcanın modern alfabeninkine çok daha benzeyen bir yaklaşım benimsediğini savunuyor; buna ek olarak yalnızca hecelere dayandığı sonucuna varıyor ve bu da onu bilinen en eski yazı sistemi yapıyor.

Krebernik, “Bu deşifre tüm ayrıntılarıyla doğruysa, sistem gerçekten, ileride  alfabenin oluşturulmasına benzer bir yeniliğe eş değer olacak.” diyor. İlk tam biçimli fonetik alfabenin de MÖ 1100 civarında Fenikeli tüccarlar arasında kullanılmaya başlandığı düşünülüyor.

Desset, ilk olarak uzmanların 20. yüzyılın başlarında iddia ettiği gibi, verilerinin Proto Elamcanın, Linear Elamcanın öncülü olduğunu güçlü bir şekilde öne sürdüğünü söylüyor. Diğer taraftan bu teori, Oxford Üniversitesi’nden Jacob Dahl ve Toronto Üniversitesi’nden Kathryn Kelley gibi akademisyenlerden çok az destek alıyor. Proto Elamcanın muhtemelen hecelerin ve logogramların bir karışımı olduğunu savunuyorlar ve iki yazı sistemi arasındaki 800 yıllık boşluğun altını çiziyorlar.

Desset’in bir başka tartışmalı iddiası da, Proto Elamca ile Sümer çivi yazısının çağdaş olduğu iddiası. Aslında bu, büyük ölçüde yazıtların yanında bulunan radyokarbon tarihli organik materyallerin farklı yorumlarına dayanan bir argüman. Bazı akademisyenler, Proto Elam tabletlerinin erken çivi yazısından biraz daha sonraya tarihlendiğini iddia ederken, Desset bunların aslında kardeş yazılar olduğuna inanıyor.

Desset ayrıca İran’ın Tal-e Malyan bölgesinde bulunan Proto Elamca buluntularının en eski proto çivi yazısı metniyle aynı dönemden (MÖ 3200 civarında) geldiğini belirtiyor. Tabi ki bu durum, komşu toplumlarda aynı anda iki farklı sistemin ortaya çıktığı anlamına geliyor. Bu söylemle bilim insanları, yazının evrimini okumak için yeni bir yol olabileceği iddiasına dayanan ilgi çekici bir teoriyi de sunmuş oluyorlar.

Desset ve diğer araştırmacılar, İran’da yapılacak daha fazla kazının, Proto Elamcanın yok oluşu ile Linear Elamcanın ortaya çıkışı arasındaki boşlukları doldurmaya yardımcı olabileceğini ve yazı sistemlerinin ilişkisinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacağını umuyor. 

Bu arada Desset, Linear Elam metinlerini yeni yönteme dayalı olarak deşifre etmek gibi zahmetli bir görevi de üstlendi. Ayrıca Desset, eski yazı sistemi çözümleyicilerinin bir sonraki zirvesi olan Proto Elamca ile uğraşmayı planladığını söylüyor.

Smithsonian Magazine. 1 Ağustos 2022.

Makale: Desset, F., Tabibzadeh, K., Kervran, M., Basello, G. P., & Marchesi, A. G. (2022). The decipherment of Linear Elamite writing. Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie, 112(1), 11-60.