Firavunların Mektupları, 3.300 Yıl Önceki Siyaseti Aydınlatıyor

Amarna Mektupları, güç simsarlarının nasıl manevra yaptığını, ittifakların nasıl kurulduğunu ve firavunların nasıl pohpohlandığını gösteriyor.

Arkeologlar bazen kadim bir döneme ait tüm anlayışlarını değiştiren ve büyüleyici detayları ile o uzak zamanı keskin bir odak noktası haline getiren bir belgeye rastlayabiliyor. Mısırbilimini değiştiren “hazine”, şüphesiz şimdiye kadar bulunan en eski diplomasi belgeleri olarak kabul edilen 382 kil tabletten oluşan Amarna Mektupları.

MÖ 14. yüzyılda yazılan bu yazılar, firavunlar ile rakip kralları Babiller, Asurlular, Hititler ve Mitanni arasındaki yazışmalardan ve Mısır yönetimindeki kukla kralların mektuplarından oluşuyor. Arşiv, Mısır’ın büyük inşaat kralı III. Amenhotep’in (MÖ 1390-1353) saltanatından başlayarak, din devrimi ile bir nesil boyunca eski Mısır’ı sarsan oğlu Akhenaten’in (MÖ 1353-1336) saltanatını da içeriyor. Mektuplar 18. hanedan Mısırına bir pencere açıyor. Mısır’ın büyüklüğünü pekiştirirken, Asur’un yeni gücünün gelişmeye başladığı Geç Tunç Çağı’nda Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’nun ayrıntılı bir görüntüsünü veriyor.

(Mısır’ın En Büyük Kraliyet Düğünlerinden Birinin İçyüzü)

Yazarların pohpohlamalarını, küstahlıklarını, kıskançlıklarını ve kibirlerini ortaya çıkaran mektuplar, aynı zamanda uluslararası diplomasinin gelişen karmaşıklığı hakkında da bir fikir veriyor. Üstünlük için itişip kakışan büyük imparatorlukların büyümesi, bir kurallar sistemine olan ihtiyacı doğurmuştu ve Amarna Mektupları, tarihçilere bu ilk kuralların nasıl işlediğine dair eşsiz bilgiler veriyor.

Güneş şehri

Firavun Akhenaten MÖ 1348 civarında sarayını daha kuzeyde izole bir noktaya taşıdı, kabaca Thebes (eski başkenti) ve Memphis arasında eşit uzaklıktaki bir yere. Bu transfer, firavunun, Aten’in güneş diskini yüceltmek için yaptığı radikal programın bir parçasıydı. 

Akhenaten’in Nil’in doğu yakasındaki yeni başkenti Akhetaten olarak adlandırılıyordu, bu da muhtemelen yükselen güneşi çevreleyen yakındaki tepeler nedeniyle “Aten’in ufku” anlamına geliyordu. Yerin modern adı Tell el Amarna, Akhetaten sitesi ile birbirinin yerine kullanılmaktadır ve Firavunun Aten kültündeki kargaşanın sanatta radikal bir değişikliğe paralel olarak ortaya çıkmasıyla kısa bir süre gelişen olağanüstü kültüre adını vermiştir.

Ancak Akhenaten’in hükümdarlığı sadece dini ve sanatsal kargaşaya odaklanmıyordu. Babası III. Amenhotep’ten devasa bir güç ve bölgesel prestij krallığı miras kalmıştı. Mısır’ın çıkarlarını, özellikle güneydeki mineral zengini Nubia’da sürdürmeye devam etti. Mısır’ın başkenti MÖ 1336’daki Akhenaten’in ölümüne kadar saraylar ve tapınaklar, evler, kışlalar ve idari binalar ile dolu hareketli bir şehirdi. İkincisi, III. Amenhotep ve Kraliçe Tiye önderliğinde başlatılan diplomatik mektup arşivini içeriyordu.

Antik kent, 1700’lerin sonlarında Akhetaten’in sınır taşının bulunmasıyla Amarna’da tanımlandı. Mektuplar, bir dizi tesadüfi buluntunun ardından 1880’lerde ortaya çıktı. Varlıklarının haberi yayıldıkça, alan aniden büyük arkeolojik önem kazandı. British Museum’un küratörü Wallis Budge, 82 parçalık bir grubu almayı başardı. Önemli sayıda tablet, antika pazarı yoluyla Kahire’deki Mısır Müzesi’ne ve Berlin’deki Staatliche Müzesi’ne de ulaştı.

1890’larda İngiliz Mısırbilimci William Flinders Petrie liderliğindeki Amarna’daki ilk önemli kazı, kısa süre sonra Akhenaten zamanına ait daha fazla tablet ortaya çıkardı. Petrie ilk seferinde, tuğlalarına “Firavun Yazışma Bürosu” adı verilen bir bina kazdı.

Titiz bir arkeolog olan Petrie’nin tanıtım için iyi bir yeteneği vardı. Amarna Mektupları’nın kazıları finanse etmek için müşterilerin ilgisini çekmeye yardımcı olacağını biliyordu. Mektupların belgesel zenginliklerini ve antik başkentin arkeolojik kalıntılarını incelemeleri, bu hanedan ve Yeni Krallık hakkındaki bilgileri büyük ölçüde artırdı.

Mektupların tamamı aynı anda bulunamadı. Norveç’ten dilbilimci Jørgen Alexander Knudtzon, 1900’lerin başlarında kronolojik olarak onları coğrafi gruplara göre sıraladığında, 358 tane mektup vardı. Kalan 24 tanesi 20. yüzyılda keşfedildi ve Knudtzon’un bugün hala bilim insanları tarafından kullanılan numaralandırma sistemine dahil edildi.

Mektuplar eski Mısır dilinde değil, eski Mezopotamya’da yaygın olarak konuşulan bir dil olan Akadça’da yazılmıştı. MÖ 2000 yılında Akad dili, İngilizlerin bugün uluslararası ilişkilerde oynadığı role benzer şekilde tüm bölgede bir ortak dil haline geldi. Kama şeklindeki yazı sistemi, çivi yazısı ile yazılıyordu. Bugüne kadar bulunan tabletlerin çoğu Mısırlılar tarafından alınan mektuplardı. Firavunlar tarafından yazılan mektupların sadece birkaç nüshası günümüze ulaştı.

Kuklalardan mektuplar

Akademisyenler, Amarna Mektuplarını iki ana gruba ayırdı. Biri Mısır tarafından kontrol edilen devletlerin liderlerinden firavuna yazılan mektuplar, diğeri ise firavuna eşit olanlar (ya da firavunun gördüğü şekilde, eşite yakınlar), yani diğer büyük, bağımsız bölgesel yöneticiler tarafından yazılan mektuplardı. 

İlk kategori, kukla krallar tarafından gönderilen mektuplardan oluşuyordu ve bu günümüzde İsrail ve Lübnan olan bölgede varlık gösteren Kenan’dı. Mısır, Kenan’ı bir yüzyıl önce Thutmose III yönetimi altında bir imparatorluk ödülü olarak ele geçirmişti. Yeni ganimet, prestijle birlikte Mısır sorunlarını da beraberinde getirdi: Hükümdarları, kimlikleri hala tartışılsa da, bazı tarihçiler tarafından İbraniler olarak tanımlanan Habiru adlı bir halk tarafından rahatsız ediliyordu. Görünüşe göre kukla yöneticiler için yerel Habiru ile anlaşma yapma isteği çok büyüktü.

Tyre hükümdarından Akhenaten’e gönderilen bir Amarna mektubunda (Mektup 148), Habiru halkının bölgeyi yerle bir ettiğinden şikayet ediyor, ancak Mısır’a sadık olduğu varsayılan bir başka yerel hükümdar olan Hazor hakkında (günümüzün kuzey İsrail’i) “Habiru ile kendisi aynı çizgide.. ve kralın topraklarını Habiru’ya teslim etti. “

Bu mektuplar genellikle aşırı küçülme diliyle yazılmış. Gezer’in günümüz İsrail’indeki kukla hükümdarı şunları yazıyor: “Krala, efendime, tanrıma, güneşime, cennetin güneşine: Yapahu’nun mesajı, hizmetkarınız, ayaklarınızdaki kir. Kralın ayaklarına eğiliyorum, efendim, tanrım, güneşim.”

Nişanlar ve gelinler

Buna karşılık, büyük bölgesel güçlerin hükümdarları olan firavuna denk olan yöneticiler tarafından yazılan mektuplar, nasıl ve ne zaman daha eşit bir düzeyde olduklarını göstermeye dikkat ediyorlar. Akademisyenler bazen bu zamanın başlıca bölgesel güçlerinden, şu anda Mısır, Babil, Asur, Mitanni (modern Türkiye’nin güneydoğusundaki merkez) ve Hitit imparatorluğu “Hatti” den oluşan “Büyük Güçler Kulübü” olarak söz ediyorlar. Kulübün bir diğer üyesi de Kıbrıs adası Alashiya idi. Coğrafi olarak küçük olsa da, ada ülkesi bakır rezervleri sayesinde ekonomik olarak güçlüydü.

Mektuplardan birkaçı, III. Amenhotep ve aynı zamanda Akhenaten’in annesi olan büyük kraliyet karısı Tiye’nin hükümdarlığına dayanıyor. Amenhotep’in ölümünden sonra, oğlu tahta geçtiğinde dul eşi güçlüydü. Akhenaten, babasının arşivlerini Mısır’ın müttefikleri ve vasal devletlerle diplomatik ilişkilerin bir kaydı olarak yeni başkente götürdü.

Amarna arşivinin bir kısmı kraliyet prenseslerinin eş olarak değiş tokuş edilmesiyle ilgiliydi. Firavun tarafından yazılmış bir Amarna mektubunun nadir bir örneği, Amenhotep III’ten Babil kralı Kadasman-Enlil I’e gönderilen Mektup 5’ti. Mektubun sadece 30 satırı, kraliyet iletişiminin ana temalarını kapsıyor: coşkulu iyilik dilekleri, pahalı hediyelerin gönderilmesi ve firavunun haremi için bir Babil prensesi alma umudu.

Firavun bir eş almayı umut edebilirdi, ancak Mısır’ın üstünlüğünün bir işareti, firavunun karşılığında eş vermeyi sürekli olarak reddetmesiydi. Kadasman-Enlil I’den Amenhotep’e gönderilen daha önceki bir mektupta (Mektup 4), “en eski zamanlardan beri Mısır kralının hiçbir kızının evlenmek için eş olarak verilmediği” durumundan şikayet ediyor. Babil kralı bu duruma kızıyor, “Bana neden böyle şeyler söylüyorsun? Sen Kralsın. Dilediğin gibi yapabilirsin. Benimle kızını evlendirmek istersen kim sana hayır diyebilir? ” Onun hayal kırıklığı arşivdeki diğer krallar tarafından da paylaşılıyor. Ancak bölgesel gücün gerçekliği gözler önüne seriliyor: Kararları sadece Mısır verebilir. 

Mısır ve Komşuları

MÖ 14. yüzyılda Ortadoğu’daki jeopolitik durum bugün olduğu gibi karmaşıktı ve değişim halindeydi. Bu dönemde Hititler genişlerken, bir zamanlar güçlü Mitanni krallığı çöküşe geçti. Asur İmparatorluğu, büyümek için güç boşluğundan yararlanırken, Babil’in evi güçlüydü ancak Asur’un tehdidine karşı temkinli kalıyordu.

Amarna Mektupları bu değişikliği yansıtıyor. Mısır, diğer büyük bölgesel oyuncuların çıkarlarını yerine getirmenin yanı sıra, Tyre gibi şehirlerin gizemli Habiru halkının tacizinden şikayet ettiği Levant’taki imparatorluk topraklarını da korumak zorunda kalıyordu. Firavun ayrıca kukla yöneticilerinden gelen ihanet belirtileri için de tetikte bulunuyordu.

Kraliyet görgü kuralları

Krallık ve iktidarla ilgili en açıklayıcı mektuplardan bazıları, genişleyen imparatorluğu Mısır’ın Lübnan’daki kuzey toprakları ile güney sınırına sahip olan Mitanni kralı Tushratta’dan gönderilen mektuplardı. Tushratta mektuplarını, gönderenin gerçekliğini belirlemek için Büyük Güçler tarafından belirlenen kodlanmış bir selamlamayla açıyordu. Bu nedenle Mektup 27, özenli bir iyi dilek kalıbı biçimini almıştı. Mitanni kralı eşit olduğu için firavundan “kardeş” olarak bahsediyor ve şu sözlerle mektubunu açıyor:

“Mısır kralı Naphurreya’ya (Akhenaten), sevdiğim ve beni seven erkek kardeşime, damadıma söyle: Böylece Tushratta, Büyük Kral, Mitanni kralı, kayınpederiniz, sizi seven, kardeşiniz. Benim için her şey yolunda gidiyor. Umarım hepiniz için, annen Tiye için de her şey yolunda gidiyordur. Umarım Tadu-Heba için, kızım, eşiniz, karılarınızın geri kalanı için. . .her şey çok iyi gidiyordur.”

Tushratta’nın bahsettiği kızı Tadu-Heba, Akhenaten’in babası Amenhotep III’ün daha küçük eşiydi. Ölümünden sonra Akhenaten’ın karısı oldu. Mitanniler kuzeylerinde Hititler tarafından sürekli rahatsız edildiği ve Mısır ile güçlü bir ittifaka ihtiyaç duyduğu için bu ittifak Tushratta için hayati önem taşıyordu.

Akhenaten’e değil de Kraliçe Tiye’ye yazılan, bir önceki mektup olan Mektup 26’da açıklanan durumda bir anlaşmazlık göze çarpıyordu. Tushratta firavunun annesine, rahmetli eşi Amenhotep III’ün Tushratta’ya (Mektup 19’da daha ayrıntılı) söz verdiği hediyede iki altın heykel bulunduğundan şikayet ediyor. Bunların som altın olmadığı, “altın kaplama ahşap heykeller” olduğu keşfedilmişti.

Akademisyenler, ucuz heykellerin Tushratta için kasıtlı bir aşağılama olup olmadığı ve Mısır’ın gözünde Mitanni’nin azalan statüsünün bir göstergesi olup olmadığı konusunda emin değiller. Tushratta burada daha zayıftı, ancak prestijini sürdürmesi gerekiyordu. Anlaşmazlık, Tushratta’nın habercilerinin Akhenaten, dolayısıyla Mısır tarafından gözaltına alınması durumundan şikayet etmesi, Mektup 28’de devam ediyor.

Tushratta, kısa süre sonra eski vasal kralı Asur Asuruballit I’in ellerinde yenilgiye uğradı. Mitanni’nin gücü azalırken, Asur güçlenmeye başladı. Asuruballit I, Akhenaten’e yazdığı ilk mektubunda (Mektup 15) kendisine henüz kardeş demiyor, ancak Asur’un “Kulüp”e katıldığına dair cesur bir beyanda bulunuyor: “Verecek hazinesi vardı, muhteşem bir araba, atlar ve gerçek lapis lazuli bir tarih taşı” ama karşılığında saygı bekliyordu.

Asur’un ani yükselişi, diğer çevrelerde, özellikle Mektup 9’da Akhenaten’e yazan Babil kralında öfkeye neden oldu. Her zamanki armağanlar ve iyi dileklerden sonra, şöyle soruyor: “Neden kendi yetkileriyle benim vasalımın Asur elçileri (yani, I. Asur-Uballit) ülkenize geliyorlar? Eğer beni seviyorsan, onlarla hiçbir iş yapmazsın. Onları bana, eli boş gönderirsin. ” Ancak bu tür protestolar iktidarın gerçekleri için hiçbir anlam ifade etmiyordu. Asur büyümeye devam etti ve Akhenaten’in Mısır’ı bölgedeki üstün güç olarak kaldı.

Öyle olsa bile, Mısır’da Akhenaten’in yeni Aten kültü başarısız olacaktı.

Daha sonra Akhenaten’in başkenti çölün yutması için terk edildi. Terk edilmesinin bir aşamasında, bir memurun, diplomatik tabletleri, saklandıkları yerde kaldıkları idari binanın tabanının altındaki iki küçük çukura yerleştirmiş olabileceği düşünülüyor. Orada, 3.000 yıldan daha uzun bir süre sonra başka bir imparatorluk çağında keşfedildiler.

National Geographic. 8 Ocak 2021.