Eriyen Karlarda, Moğolistan’da At Biniciliğinin İlk Kanıtı Bulundu

3.400 yıllık kırpılmış toynak, dünyanın en ünlü binicilik kültürünün, atları sanıldığından iki yüzyıl önce kullanmaya başladığını gösteriyor.

Yaklaşık 3.400 yıl önce bir insan tarafından kesilen ve yakın zamanda eriyen buz tabakalarından ortaya çıkan bir parça at toynağı, dünyanın en ünlü binicilik geleneğinin kökenlerini yaklaşık 200 yıl geriye itebilir.

Antik Moğolistan’da evcil at kullanımının tartışmasız en eski kanıtı olan bu keşif, eski dünyada insanları, malları ve hatta salgın hastalıkları hareket ettiren imparatorluğun yükselişine ışık tutuyor.

Projede yer almayan Michigan Üniversitesi’nden arkeolog Alicia Ventresca-Miller, bunun gerçekten heyecan verici bir çalışma olduğunu söylüyor. “Moğolistan’da evcil atların daha eski kanıtlarını neden bulamadığımızı her zaman sorguluyordum.”

Arkeolojik ve genetik kanıtlar, atların ilk kez yaklaşık 4.200 yıl önce, Rusya’nın güneyinde, şu anda Kuzey Kafkasya olarak bilinen yerdeki Pontus-Hazar bozkırlarında evcilleştirildiğini gösteriyor. Ancak Doğu Asya’nın sosyal ve politik manzarasını değişmez bir şekilde yeniden şekillendiren, Moğolların at sırtındaki ustalığıydı.

(İlgili: İnsanlar Atları 4.200 Yıl Öncesine Kadar Evcilleştirmemiş)

Atlar Moğol binicilerine hayatta, savaşta ve hatta ölümde eşlik ediyordu. Bazı Moğol mezarlıklarında yüzlerce defnedilmiş at bulunuyor. Bugün bile şu şekilde tercüme edilen bir Moğol atasözü var: “Atı olmayan bir Moğol, kanatsız bir kuş gibidir.”

Colorado Boulder Üniversitesi’nde arkeolog olan William Taylor, “Bu mirasa rağmen, Moğolistan’da bulunmuş en eski evcil at kemikleri (bozkırlara dağılmış mezarlardan çıkarılan) 3.200 yıl öncesine, yani hayvanların ilk kez evcilleştirilmesinden tam bin yıl sonrasına tarihleniyor.” diyor.

Atların Kuzey Kafkasya’dan Moğolistan’a ulaşması gerçekten 1000 yıl mı sürdü? Ventresca-Miller, o dönemde Avrasya bozkırlarında ne kadar çok insan ve hayvan hareketinin gerçekleştiği göz önüne alındığında bunun pek olası olmadığını söylüyor.

2022’de Miller’in ekibi, 3.400 yıl önce Moğolistan’da yaşamış insanların dişlerinde at sütü proteinleri buldu. Bu, evcil atların varlığına dair heyecan verici bir ipucu, ancak doğrudan bir kanıt değil.

Taylor da arkeolojik kayıtlardaki boşluğu dolduracak kanıtların bulunması gerektiğine inanıyordu. Böylece 2019’da Moğol bir tanıdığı ona Altay Dağları’nın (atların evcilleştirildiği ve biniciliğin gerçekten yaygınlaştığı bir bölge) eriyen buzlarında bulduğu ok koleksiyonunu gösterdiğinde eşyalarını topladı ve Batı Moğolistan’daki bir buzul bölgesine doğru yola çıktı.

Üç yıl sonra, Taylor’ın dört kişilik ekibi ikinci bir keşif gezisinde demir at nalı ve toynak temizleyici adı verilen demir temizleme aleti buldu. Eserler karbon içermediğinden karbon tarihi belirlenemedi, fakat Taylor, yakınlarda bulunan boynuzdan yapılmış bir ok sapı ve deve kılından yapılmış dizginden elde edilen radyokarbon tarihlerine dayanarak bunların yaklaşık 2.500 yıldan daha eski olmadıklarını tahmin etti.

Bir yaz akşamı, bir kar fırtınası çökmeye başladığında, Taylor yakınlardaki bir terasta ilginç bir şeyler bulabileceği hissine kapıldı. “Tepenin zirvesine çıktığımda, buzun önünde duran bir okun metal parıltısını gördüm. Bakmak için güçlükle yürüdüm ve yanında bu küçük kırpılmış, kırık parça duruyordu.”

Taylor ilk başta bunun Moğolistan’ın eski at binicileri arasında popüler bir av hayvanı olan yabani bir argali koyununun boynuzu olduğunu düşündü. “Ancak yeterince yaklaştığım zaman gerçekte ne olduğunu anladım: sanki insan yapımı aletlerle kesilmiş gibi kenarları taraklı bir at toynağı.”

Taylor, deniz seviyesinden 3600 metre yüksekte, dik ve kaygan bir kaya yamacındaki bu noktada birisinin (belki de tarih öncesi bir avcının) bu atın ayağı ile ilgilendiğini söylüyor.

Taylor ayrıca bu site için dünyanın çatısında durmak gibi bir şey olduğunu söylüyor. “Toynakları yaralı bir ata sahip olmanın ve at sırtındaki yolculuğunuzu kaybetmenin çok riskli bir durum olacağını hayal edebilirsiniz.”

Toynaktan alınan DNA, bunun bir ata ait olduğunu doğrulamaktan başka bir şey yapamayacak kadar hasar görmüştü. Ancak radyokarbon tarihlemesi, hayvanın MÖ 14. yüzyılda yaşadığını gösterdiğinde Taylor, at evcilleştirme tarihinde Moğol atlarının kullanıldığına dair ilk sağlam fiziksel kanıtı elinde tuttuğunu fark etti.

Taylor, “Bunun bize söylediği şey, şu anda diğer tarihi kayıtlarda veya arkeolojik kayıtlarda pek yer almayan, İç Asya’da at kültürlerinin var olduğu” diyor. Taylor, toynak bulmanın Moğol atlarının ilk “yaşayan rollerine” dair bir “anlık görüntü” sağladığını söylüyor. “Atları, ağır av hayvanlarını taşımak ve sonuçta antik dünyayı gerçekten değiştiren bozkır imparatorluklarına yol açacak binicilik uzmanlığını geliştirmek gibi yenilikçi şekillerde kullanıyorlardı.”

At toynağı anatomisi üzerine kapsamlı çalışmalarıyla tanınan at veterineri Christopher Pollitt, bu makul olsa da, toynak parçasının bunu mutlaka desteklemediğini söylüyor. Christopher Pollitt’e göre bu kalıntı, atın ayağının tüm dış kabuğu olan tam bir toynak kapsülüne benziyor ve toynak kesmenin kanıtı değil. “Kesilen toynak parçaları her zaman hilal şeklindedir ve yalnızca birkaç milimetre kalınlığında bir şerittir.”

Pollitt, kapsüllerin at kadavralarından düştüğünü ve kuşlar ve diğer leşçiler tarafından taşınabileceğini söylüyor. Taraklı kenara gelince, bu durum toynağın üstündeki koroner bantta daha önce meydana gelen bir yaralanmadan kaynaklanmış olabilir.

Taylor aynı fikirde değil ve daha önce toynakların yakınında keşfedilen antik eyer ve dizginlerin kendi yorumunu desteklediğini öne sürüyor. “Dağda av aletleri dışında bulunan tek eser atlar ve atların toynak bakımı ile ilgili. Yüzyıllar boyunca dağdaki ana faaliyetlerden birinin toynak bakımı olduğu tartışılmaz.”

Science. 28 Haziran 2024.

Makale: Taylor, W. T. T., Hart, I. A., Tuvshinjargal, T., Bayarsaikhan, J., Jarman, N. L., Bittner, P., … & Orlando, L. (2024). High altitude horse use and early horse transport in eastern Eurasia: New evidence from melting ice. The Holocene, 09596836241254484.