Dişi Goriller, Ölmeden Yıllar Önce Üremeyi Bırakıyor

Dişi dağ gorilleri, tıpkı insanlar ve diğer birkaç memeli gibi, son yavrularının doğumundan sonra çok daha uzun süre yaşayabiliyor.

Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü ile Turku Üniversitesi’nden araştırmacıların yeni çalışması, dişi dağ gorillerinin —insanlar ve az sayıda memeli türü gibi— son yavrularının doğumundan sonra çok daha uzun süre yaşayabildiğini ortaya koyuyor.

Otuz yılı aşkın yaşam öyküsü ve davranış verilerine dayanan çalışma, Uganda’daki Bwindi Impenetrable Ulusal Parkı’nda yaşayan dört yabani gruptan yetişkin dişi dağ gorillerinin neredeyse üçte birinin üremeyi bıraktığını, buna karşın sonrasında on yıldan fazla hayatta kaldığını gösteriyor. Bu da en azından yetişkin yaşamlarının dörte birini üreme sonrası bir evrede geçirdikleri anlamına geliyor. Bu keşif, hominid yaşam tarihi evrimine dair anlayışımıza kritik bir katkı sunuyor.

Çoğu hayvan, yaşamı boyunca üremeye devam eder; dolayısıyla dişilerin—insanlarda olduğu gibi—ölümden çok önce yavru sahibi olmayı bırakması, evrimsel bir bilmece. Neden daha fazla yavru sahibi olma şansından vazgeçilsin? Bugüne dek, üreme sonrası yaşam süresi olgusu açık biçimde yalnızca insanlarda, birkaç balina türünde ve bir şempanze popülasyonunda belgelenmişti.

(İlgili: Dişi Şempanzeler, Menopoz Sonrası Uzun Bir Yaşam Sürüyor)

Uganda’daki yabani dağ gorilleri üzerine yeni araştırma, bazı dişilerin son doğumlarından sonra da yıllarca yaşadığını ortaya koyuyor. Bu bulgu, menopozun nasıl ve neden evrimleştiğini ve üremeden çok sonra yaşamanın en yakın primat akrabalarımızla paylaşılan derin evrimsel köklere sahip olup olmadığını anlamak için önemli bir ipucu sunuyor. Çalışma Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde yayımlandı.

“Dağ gorillerinde uzun üreme sonrası yaşamın varlığını resmen test etmek istedik; zira uzun süre üremeyi bırakmış, ancak hâlâ çok sağlıklı görünen yaşlı dişiler gözlemlemiştik. 1998’de çalışmaya başladığımızda ergin olan iki dişi bugün hâlâ yaşıyor; ancak son yavrularını 2010’da doğurmuşlardı” diyor çalışmanın kıdemli yazarı Martha Robbins; söz konusu verileri sağlayan uzun dönemli Bwindi dağ gorili araştırma projesinin direktörü.

Uzun üreme sonrası yaşam

30 yılı ve dört sosyal grubu kapsayan davranış gözlemlerine dayanan bu çalışma, dişi dağ gorillerinin 10 yıldan fazla sürebilen uzun bir üreme sonrası yaşam sergileyebildiğini gösteriyor. Dişi dağ gorillerinin yabanda nadiren 50 yaşına ulaştığı dikkate alındığında, gözlenen 10 yıllık üreme sonrası dönem, yetişkin dişi gorillerin (yetişkin: >10 yaş) yaşam süresinin en az yüzde 25’i demek.

“Gorillerde üreme sonrası yaşamın ya da hatta menopozun evrimini tercih etmiş olabilecek evrimsel baskılar hâlâ belirsiz—bu özelliklerin gorillerde ve ötesinde evrimsel köklerini çözümlemekten henüz uzağız” diyor başyazar Nikos Smit; her iki kurumda da görev yapan bir doktora sonrası araştırmacı.

Menopoz?

Üreme sonrası yaşam süresi, yabanda belgelenmesi zor bir olgu; çünkü hayvanların yaşları hakkında ayrıntılı bilgi ve uzun ömürlü türlerde on yıllara yayılan veri toplama gerekir. Ayrıca menopozun (yumurtalık işlevinin kaybına bağlı olarak menstrüasyonun fizyolojik ve kalıcı sona ermesi) belgelenmesi ayrıntılı hormonal analizler gerektirir.

Bu çalışmada gözlenen uzun üreme sonrası süre, azalmış ya da yok denecek düzeyde çiftleşme etkinliği ve yaşlı dişi gorillere dair önceki endokrin analizleri, görülen üreme örüntülerinin muhtemel nedeninin menopoz olduğuna işaret ediyor. Bununla birlikte, bu hipotezin ayrıntılı hormonal analizlerle doğrulanması gerekiyor.

Her şeye karşın, bu çalışma şempanzelere dair gözlemleri de güçlendiriyor ve insanlardaki üreme sonrası yaşamın evrimini, Afrika hominidlerinin ortak atasına kadar tarihlendirebileceğimizi düşündürüyor.

Max Planck Society. 14 Ekim 2025.

Makale: N. Smit, & M.M. Robbins. 2025. Post-reproductive lifespan in wild mountain gorillas, Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 122 (42)