Çatalhöyük’te Erken Çiftçilerin Diyeti Ortaya Çıkarıldı

Konya’da yer alan Neolitik yerleşim Çatalhöyük sakinlerinin çömleklerinde, tahıl, baklagil, süt ve et ürünleri kalıntıları bulundu. Ayrıca hangi hayvanlardan yararlandıkları belirlendi.

Kazı çalışmaları sırasında Çatalhöyük’ün batı höyüğündeki (MÖ 6000 – 5600) 5 numaralı açma. Batı Höyüğü geliştiğinde halihazırda terk edilmiş olan daha büyük Doğu Höyüğü (yaklaşık MÖ 7100 – 6000), arka planda görülebilir. C: Jason Quinlan

Uluslararası bir araştırma ekibi, Neolitik yerleşim Çatalhöyük’teki erken çiftçilerin diyetiyle ilgili ayrıntıları ortaya çıkardı: tahıl, baklagil, süt ürünleri ve et.

Araştırmacılar, bölgede bulunan çömleklerdeki protein kalıntılarını analiz ederek, Neolitik dönemde yedikleri yiyeceklerin kanıtlarını tespit ettiler.

Daha önce yapılan çalışmalarda, sahadaki çömlek kalıntıları incelenmiş olsa da, bu araştırma, bitkileri ve hayvanları daha spesifik olarak tanımlamak için kullanılabilecek proteinleri kullanan ilk araştırma olma özelliğini taşıyor.

(9000 Yıllık Dev Yerleşim: Çatalhöyük İnfografik Anlatımı)

Bu yeni yaklaşımı kullanan ekip, Orta Anadolu’daki erken tarım bölgesinde bulunan çömleklerin; tahıl, baklagil, süt ürünleri ve et içerdiğini belirledi. Bazı durumlarda, araştırmacılar gıda maddelerini belirli türlere kadar daraltabiliyor.

Çatalhöyük, MÖ 7100 yıllarından MÖ 5600 yıllarına kadar erken çiftçiler tarafından yerleşim görmüş büyük bir yerleşim yeriydi ve şimdi Türkiye’nin merkezinde yer alıyor. Burası, evlerin hemen her yöne doğru yan yana inşa edildiği ve buluntuların mükemmel korunması nedeniyle öne çıkan büyüleyici bulgulara sahip. Çatalhöyük, 25 yıldan fazla bir süredir devam eden kazı ve analizlerden sonra, en iyi araştırılan erken tarım alanlarından biri olarak kabul ediliyor.

Çatalhöyük’teki modern ve eski çömleklerdeki kalsifiye tortu örnekleri. A: Çatalhöyük yakınlarında kullanılan modern bir çay su kabında geniş kireç tortusu birikmesi örneği. B: Eski bir örnek üzerinde kireç tortusu birikintisinin yakından görünümü. C: Çömlek şeklini gösteren nispeten bozulmamış bir kap (bu çalışmada analiz edilmedi). D: Bu çalışmada çömlek parçaların iç yüzeyine yapışan kalsifikasyonları gösteren 4 parçadan oluşan bir seçki.
Credit: Ingmar Franz; Hendy et al. 2018.

Protein analizi yapıldı

Bu çalışma için araştırmacılar, Çatalhöyük’ün batı höyüğünde, MÖ 5900-5800 yıllarına tarihlenen dar bir zaman dilimi ile bölgenin yerleşiminin sonuna doğru tarihlenen çanak çömlek parçalarını incelediler. Çömlek parçaları, rekonstrüksiyonlarından anlaşıldığı üzere, açık kaseler ve kavanozlara aitti ve iç yüzeylerinde kalsifiye olmuş kalıntılara sahipti. Günümüzde bu bölgede, pişirme tencerelerinin içinde oluşan kireç kalıntıları çok yaygın.

Hangi hayvanlardan faydalandıkları belirlendi

Araştırmacılar, o dönemde çömleklerin içine ne konmuş olduğunu tespit edebilmek için, çömleklerden alınan örneklerde en son teknoloji protein analizlerini kullandılar.

Yapılan analizler, çömleklerin tahıl, bakliyat, et ve süt ürünleri içerdiğini ortaya çıkardı. Bu süt ürünleri çoğunlukla koyun ve keçilerden ve ayrıca büyükbaşlardan elde edilmişti. Bu hayvanların kemikleri, arkeolojik alanın her yerinde bulunmuş ve daha önceki lipit analizleriyle çömleklerdeki süt yağları tanımlanmıştı. Ancak bu araştırma, tam olarak hangi hayvanların süt için kullanıldığını belirlenen ilk araştırma.

(Çatalhöyük İnsanlarının Kuraklığa Nasıl Adapte Olduğu Ortaya Çıktı)

Bulunan bitki kalıntıları doğrultusunda, tahıllar; arpa ve buğday içeriyor, baklagiller ise bezelye ve burçak içeriyordu. Et ve kan içermesi muhtemel olan süt ürünü olmayan hayvansal ürünler, esas olarak keçilerden ve koyunlardan geliyor ve, bazı durumlarda ise sığırlardan ve geyiklerden geliyordu.

İlginç bir şekilde, çömleklerin çoğu, tek bir kapta birden fazla gıda türüne ait kanıtlar içeriyor ve bu da sakinlerin yemeklerini karıştırdığını gösteriyor.

Diyet kaynaklı protein tanımlarının özeti. Soldaki grafik, çömleklerin iç duvarından çıkarılan proteinleri özetler ve sağdaki grafik, iç duvardaki kalsifiye birikintilerden elde edilen proteinleri özetler. C: Jessica Hendy; Hendy et al. 2018.

Değişik süt üretim teknikleri var

Bununla birlikte, bir çömlekte sadece, süt ürünlerinin kesilmiş süt suyu bölümünde bulunan proteinler formunda kanıtlar vardı.

Araştırmanın baş yazarı Jessica Hendy, “Bu özellikle ilgi çekici, çünkü sakinler, taze sütleri, kesilmiş süt ve kesilmiş süt suyunu ayıran süt üretim yöntemleri kullanıyor olabilir. Aynı zamanda kesilmiş süt suyunun tutulması için özel bir kaba sahip olduklarını, yani kesilmiş süt ayrıldıktan sonra ek amaçlar için kesilmiş süt suyunu kullandıklarını gösteriyor.” diyor.

(8400 Yıllık Çatalhöyük Buğdayının Antik DNA Analizi Yapıldı)

Bu sonuçlar, süt hayvancılığının bu alanda en azından MÖ 6. binyıldan beri devam ettiğini ve insanların inek, koyun ve keçiler de dahil olmak üzere çok sayıda türün sütünü kullandığını gösteriyor.

Diyetlerinde çok daha fazla çeşit olmalı

Ancak, araştırmacılar arkeolojik kayıtlara dayanarak, daha da fazla çeşitte gıdaların, özellikle de bitkisel gıdaların Çatalhöyük’te yenildiğini vurguluyor. Bun gıdalar, ya incelenen çömleklerde bulunmadı ya da proteinleri tanımlamak için kullandıkları veri tabanlarında bulunamadı.

Araştırmacılar tarafından kullanılan proteomik yaklaşımlar, referans dizisi veritabanlarına büyük ölçüde bağımlı ve bu veritabanlarında birçok bitki türü ya temsil edilmemekte ya da sınırlı temsil edilmekte.

Hendy, “Örneğin, veri tabanlarında burçak için sadece altı protein dizisi vardır. Buğday için neredeyse 145.000 var.  Gelecekteki çalışmalar, bu veritabanlarını daha fazla referans dizisi ile genişletmek zorunda olacak.” diyor.

Phys. 3 Ekim 2018.

Makale: Jessica Hendy et al, Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers, Nature Communications (2018).