Bu Antik Yunan Savaş Gemisi Akdeniz’e Hükmediyordu

Pruvasına bağlı bronz bir koçbaşı ve yaklaşık 200 kürekçiden oluşan bir mürettebatla, bu trireme (bir tür savaş gemisi) Atina’nın denizlerde süper güce dönüşmesine yardımcı oldu.

Hızlı, manevra kabiliyeti yüksek ve tehlikeli olan trireme, antik Yunanistan’ın en korkulan gemisiydi. Güçlü bronz koçbaşları ve sert manevra yeteneği ile, düşman gemilerini yanlarına delikler açarak veya küreklerini kırarak suda ölüme terk ederdi. Herodotus, Tarih adlı eserinde, Yunan deniz hakimiyetinin, triremelerin savaştaki parlak kullanımına nasıl bu kadar çok şey borçlu olduğunu yazar.

MÖ 5. yüzyılda Atina tersaneleri, antik çağın en ünlü savaş gemileri olan, 300’den fazla trireme kapasitesine sahipti. Yunanca trieres, yani “üç sıra kürek”ten türetilen bir terim olan trireme, Yunan dünyasında denizcilik teknolojisinin sürekli gelişiminin bir sonucuydu. Homeros’a atfedilen ve MÖ 8. yüzyılda yazılmış İlyada destanı, sırasıyla 30 veya 50 mürettebata sahip Triaconter ve Penteconter tipi teknelerden bahseder. İki sıra kürekçiye sahip Biremeler, MÖ 8. yüzyıl kabartmalarında görülebiliyor.

(İlgili: Antik Yunanlar, Savaşmak için Paralı Asker Tutmuş)

MÖ 7. yüzyılın başında, biriken deneyim yeni teknik gelişmelere yol açtı ve çok daha sofistike trireme modeli ortaya çıktı. Thukididis, tasarımı Yunan dünyasına ilk tanıtanların Korintliler olduğunu yazdı, ancak modern tarihçiler triremelerin ilk olarak Doğu Akdeniz’de, günümüz Lübnan’daki Fenike’de ortaya çıkmış olabileceğini düşünüyor. 

Yunanlar, triremeleri her biri kutsal bir karaktere sahip canlılar olarak görüyorlardı. Bu sebeple gemilere, neredeyse her zaman kadınsı olan bireysel isimler verilirdi. Pruvanın her iki yanında bulunan karakteristik loçaları “denizde yolunu bulmak” için kullanılıyordu, pruvadan çıkıntı yapan yürüyüş yolları “kulakları” ve yelkenleri “kanatları”ydı.

Kaptan ve mürettebat

Öncekilerden daha hızlı ve daha istikrarlı olan triremelerin üretimi pahalıydı. Üretim maliyetleri 1 talentten (6.000 drahmi veya 26 kg gümüş) fazla tutuyordu. Bir gemi savaşta hasar görmüşse, yine de değerlendiriliyordu. Uygun bakımla, triremeler hizmet dışı bırakılmadan veya “savaş artığı” olarak satılmadan önce 20 ila 25 yıl hizmette kalabilirdi. Tarih, 80 yıldan fazla bir süre yelken açan bazı örnekleri kaydetti.

En iyi durumdaki gemiler orduya ayrılmıştı, daha eski olanlar ise daha çok keşif ve nakliye için kullanılıyordu. Atina’nın iki ödüllü triremi vardı, Salamis ve Paralo. Güzelliğiyle dikkat çeken bu amiral gemileri, genellikle her dört yılda bir Atinalı sporcuları Olimpiyat Oyunlarına götürmek gibi diplomatik misyonlar veya ritüeller için kullanılıyordu.

Atina filosu, çok azı köle veya yabancı olan 50.000’den fazla kürekçiye sahipti. Çoğu, askerlerin yapması gerektiği gibi silahlanma masraflarını karşılayamayan, ücretli sınıfın vatandaşları olan thetes sınıfına aitti. MÖ 5. yüzyılda Atina demokrasisinin bir siperi olarak donanmanın gelişmesi, bu sosyal sınıfın aristokrasi üzerindeki etkisini artırdı. Platon ve Euenus gibi Yunan filozoflarının ve Atina vatandaşlarının liderlerinden “devlet gemisini” yöneten “dümenci” olarak bahsetmeye başlaması tesadüf değil.

Mürettebata ödeme yapmak önemli bir masraftı. Ücretler, kaptan (trierarchos) tarafından kendi cebinden ödenen bir masraf olarak ayda yaklaşık bir talentti. Mürettebatı iyi beslemek performansları için çok önemliydi. Tipik bir diyet, tuzlu balık, yulaflı kek, şarap, peynir, sebze ve günde yaklaşık yedi litre su içeriyordu.

Bir veya daha fazla donanma komutanı (strategoi) tarafından komuta edilen filonun limandan ayrılışı önemli bir olaydı. Eğitimleri, mürettebatın pozisyon almasını ve geminin, aletlerinin ve silahlarının hızlı bir şekilde – modern bir simülasyona göre sadece 30 saniye içinde – çalışır durumda olduğunu kontrol etmesini sağlıyordu. Bir rahip, kaptan tanrılara bir dua ve ilahi sunmadan önce bir hayvan kurban etme görevini üstlenirdi. Son olarak, geminin pruvasına ve kıçına tanrıların şerefine bir kadeh şarap dökülürdü.

Kürekçiler yelken altında, keleusté’lerin bağırarak veya bir tahta parçasına topuzla vurarak verilen emirlerini yerine getirirlerdi. Dalgaların veya savaşın sesleri kürek ustasının duyulmasını engellediğinde, üflemeli bir çalgı olan aulos ile verilen işaret kürek vuruşunu işaret ediyordu. Kürekçiler ritmi yakalamak için geleneksel ilahilerle katılıyorlardı.

Triremelerin güvertede depolamak veya uyumak için fazla yeri yoktu, bu nedenle yalnızca gündüzleri yelken açma eğilimindeydiler. Geceleri, hem gövdesini gemi kurtlarından korumak hem de mürettebatın yemek yiyip dinlenmesine izin vermek için gemi sudan çıkarılırdı. Karadayken, gövde de gerekli onarımlar için kontrol edilebilirdi.

Çarpma hızları

Triremenin en korkulan silahı, geminin pruvasına iliştirilmiş bronz bir koçbaşıydı. Şiddetli eski deniz savaşları, bir düşman gemisinin yan tarafına çarpmaya ve onu hareketsiz kılmak için gövdesini delmeye veya küreklerine zarar vermeye çalışılarak yapılırdı. Akademisyenler, maksimum çarpma hızının yaklaşık dokuz deniz mili (saatte 16,7 km) olduğunu tahmin ediyor.

Tipik bir strateji, bir düşman gemisine çarpmak ve ardından batmasını sağlamak için hızla geri çekilmekti. Teslim olma durumunda (veya saldıranlar hayatta kalanları boğulmadan önce aldıklarında), yakalanan kürekçilerin taraf değiştirmesine izin verilirdi (deneyimli kürekçiler çok değerliydi). Saldıran gemi bir gemiye çarpar ve yan tarafına saplanırsa, çarpılan gemi terk edilir ve tüm mürettebat sağlam gemiyi ele geçirmek amacıyla çatışmaya zorlanırdı.

Düzinelerce trireme kışın başlarında Atina’ya dönerdi. Eğer yunuslar geminin baş tarafında yüzerse, bu hayvanların denizcileri boğulmaktan kurtardığına inanıldığı için bu iyi bir alametti. Her trireme limanda onarım ve temizlikten geçerdi. Denizciler ve kürekçiler ücretlerini alırken, trierarhoslar görevlerini raporlardı.

Yenileme ve yeniden diriliş

Yunanistan’ın deniz hakimiyeti sonsuza kadar sürmedi ve trireme yavaş yavaş gelişti. Bir tasarım olarak triremede yapılan değişikliklere çeşitli Akdeniz güçleri öncülük etti ve Büyük İskender’in haleflerinin MÖ 4. yüzyılın sonlarında ve 3. yüzyılın başlarında egemenlik için savaştığı dönemde teste tabi tutuldu. MÖ 3. yüzyılın ortalarında Birinci Pön Savaşı sırasında, Romalılar ve Kartacalılar denizde quadrireme (dört sıra kürekçili gemi tipi) ve quinqueremelerle (beş sıra kürekçili gemi tipi) savaşıyorlardı.

Romalılar MÖ 168’de Makedonya’yı fethettiklerinde, 70 yıl boyunca bir tersanede terk edilmiş eski bir triremeyi keşfettiklerinde şaşırdılar. Önce onu bir kalıntı olarak gördüler, ancak o kadar güzel yapılmıştı ki yeniden kullandılar. Triremenin nesline dayanan tarihin kaydedilen son savaşı, 7 Ekim 1571’de – triremelerin ilk kez denize açıldıktan 2.000 yıldan fazla bir süre sonra – Yunanistan’ın batısındaki İnebahtı Deniz Muharebesi’ydi. İspanya ve birçok İtalyan şehir devletinden oluşan Kutsal İttifak, 67.000 askerinin neredeyse yarısını öldürerek Osmanlı donanmasını bozguna uğrattı.

İnebahtı Deniz Muharebesi, Batı’da büyük ölçüde insan güdümlü kadırgalara dayanan son deniz çatışmalarından biriydi; sonraki deniz çatışmalarına yelkenle çalışan gemiler hakim olacaktı. Antik çağda deniz savaşlarına damgasını vuran gemilerin geniş konuşlandırılması da geçmişte kaldı. MÖ 256’da Roma ile Kartaca arasındaki Ecnomus Burnu Deniz Muharebesi’ne yaklaşık 700 kadırga katıldı. 1805 Trafalgar Muharebesi’ne ise toplam 70 gemi katıldı.

Bugün arkeologlar, Akdeniz dünyasında MÖ 5. yüzyıla ait herhangi bir maddi kalıntı bulmaya hevesli. Gemiler yumuşak ahşaptan yapıldığından ve gemi kurtlarına ve çürümeye karşı hassas olduklarından, ılık deniz sularında iyi korunmuş batıklar bulmak imkansız değilse bile çok zor.

Ancak bronz koçbaşları denizin dibinde yüzyıllar boyunca korunacaktı ve arkeologlar onlar için sualtını taramaya devam ediyor. İlk ve en önemli keşiflerden biri, 1980 yılında İsrail’in Athlit köyü yakınlarında keşfedilen Athlit koçbaşıydı. Bu silahların nasıl dövüldüğüne dair harika bir fikir veren ağır bronz koçbaşı, 450 kilogramdan daha ağır. MÖ 2. yüzyıldan kalma bir trireme ya da quadrireme olduğu düşünülen bir kalıntıya bağlı kalaslarla birlikte bulundu.

En değerli arkeolojik alanlardan biri Pire askeri limanı. Atina’dan yaklaşık 8 km uzaklıkta bulunan Pire, MÖ 5. yüzyılda gücünün zirvesindeyken güçlü Atina filosuna ev sahipliği yapıyordu. Arkeologlar, sadece triremelerin nasıl yapıldıklarını değil, aynı zamanda nasıl korunduklarını da daha iyi anlamalarına yardımcı olan birkaç eski kayıkhanenin (neosoikoi) kalıntılarını bulduklarında heyecanlandılar. Akdeniz’e hükmeden bu eski tekneler ve antik Atina’nın gemi inşa kültürü hakkında ortaya çıkarabilecekleri için arayış devam ediyor.

National Geographic. 23 Şubat 2023.