Akdeniz’de İnsan ve Zeytin Etkileşiminin 4.000 Yıllık Mirası

Zeytin ağacı, Akdeniz havzasının en ikonik sembollerinden biri ve bölgenin tarihi, ekonomisi ve kültürüyle derinden bir şekilde ilişkili.

Peki, aslen yabani bir tür olan bu ağaç nasıl oldu da Akdeniz’in dört bir yanındaki ortamlara hükmetmeye başladı? Yakın zamanda yapılan bir çalışma, zeytin ağacının son 3.700 yıldaki olağanüstü yolculuğuna ışık tutarak, Orta Akdeniz’de yayılmasında ve başarısında insan faaliyetlerinin kilit rolünü ortaya koyuyor.

Zeytin ağacı yetiştiriciliğinin kökenleri

Zeytin ağaçları ilk olarak yaklaşık 6.500 ila 7.000 yıl önce Yakın Doğu’da evcilleştirildi, ancak Orta Akdeniz’e yayılımı yeterince anlaşılamamıştı.

Tuscia, Pisa, Roma La Sapienza üniversiteleri ile Max Planck Jeoantropoloji Enstitüsü’nden araştırmacılar, Sicilya’nın doğusunda, Pantano Grande adlı kıyıda bir tuz bataklığındaki göl tortularını inceleyerek fosil polen kalıntılarını ve diğer paleoekolojik göstergeleri analiz etti. Bulgular, zeytin ağaçlarının Sicilya’nın doğusunda, Erken-Orta Tunç Çağı olan MÖ 18. yüzyılda bile kullanıldığını gösteriyor.

(İlgili: Zeytin Ağaçları İlk Kez 7.000 Yıl Önce Evcilleştirildi)

Yeni çalışma, Castelluccio ve Thapsos gibi erken Sicilya kültürlerinin zeytin ağaçlarını bilinçli şekilde çoğalttığını öne sürüyor. Bu topluluklar, yabani zeytinleri meyve, odun ve hatta hayvan yemi gibi çok amaçlı kullanmış olabilirler. Ancak, modern zamanlara kadar büyük ölçekli zeytin yetiştiriciliği yaygınlaşmamıştı.

Ticaret, kültür ve zeytinin yayılması

Çalışmanın en önemli bulgularından biri, insan faaliyetleriyle zeytin ağacının yayılımı arasındaki bağlantıdır. Araştırmacılar, Tunç Çağı’nda Sicilya ile Ege dünyası arasındaki ticaret ve kültürel etkileşimlerin zeytin ağacının kullanımı konusunda etkili olduğunu öne sürüyor.

Pantano Grande’nin bulunduğu Messina Boğazı, Doğu ve Batı Akdeniz’i birbirine bağlayan önemli bir ticaret yoluydu. Bulgular, Miken ve Kıbrıslı tüccarların, Sicilya’daki yerel toplulukları zeytin ağaçlarını kullanma konusunda etkilediğini gösteriyor.

Zeytin ağacı yetiştiriciliğinin iniş ve çıkışları

Sicilya’daki zeytin ağacının tarihi düz bir çizgide ilerlemedi; aksine sosyal, ekonomik ve çevresel değişimlerden etkilenen karmaşık bir desen izledi:

Erken Yayılım (MÖ 18. ila 12. yüzyıl): Zeytin ağaçları, insan eliyle çoğaltılarak Sicilya’nın doğusunda gelişti. Bu dönem, MÖ 12. yüzyılda Ege ticaret ağlarının çöküşü ve bölgesel siyasi çalkantılarla ani bir şekilde sona erdi.

Gerileme ve Kayboluş (MÖ 12.–3. yüzyıl): Tunç Çağı’nın çöküşünün ardından, zeytin ağaçlarının peyzajdaki görünürlüğü azaldı. Yunan dönemi (MÖ 8. ila 3. yüzyıl) boyunca Messina bölgesinde zeytin yerine tahıl tarımı ön plana çıktı.

Roma Canlanması (MÖ 3. yüzyıl ila MS 5. yüzyıl): Roma İmparatorluğu’nun yükselişiyle birlikte zeytin tarımı yeniden canlandı. Tortularda gözlenen zeytin poleni miktarındaki artış, bu dönemde zeytinyağı üretiminin Sicilya ekonomisinde önemli bir yer tuttuğunu gösteriyor.

Ortaçağ Dönüşümleri (MS 5. ila 14. yüzyıl): Geç Bizans ve Ortaçağ dönemlerinde tarım önceliklerinin değişmesi ve iklimsel değişiklikler nedeniyle zeytin yetiştiriciliği geriledi.

Modern Yayılım (18. yüzyıl ila günümüz): Son birkaç yüzyılda, Sicilya ve genel olarak Akdeniz bölgesinde zeytin tarımı büyük ölçüde yeniden yaygınlaştı. Bu, hem kültürel tercihler hem de seçilmiş zeytin türlerinin çeşitli çevresel koşullara uyum sağlayabilme kapasitesi sayesinde gerçekleşti.

İnsan Etkisinin Kalıcı İzleri

Bu araştırmanın en çarpıcı sonuçlarından biri, zeytin ağacının ekolojik başarısının iklim değişikliklerinden çok insan faaliyetlerine bağlı olması. Çevresel koşullar rol oynamış olsa da, zeytin ağaçlarının nerede ve ne zaman gelişeceğini belirleyen, ticaret, tarım ve kültürel değiş tokuş yoluyla insan toplumları oldu. Bu da insan uygarlığıyla şekillendirdiğimiz peyzajlar arasında derin bir bağlantı olduğunu ortaya koyuyor.

Günümüzde zeytinlikler hâlâ Akdeniz peyzajının belirleyici bir parçası olmaya devam ediyor ve hem ekonomik hem de kültürel değer taşıyor. Zeytin ağacının tarihi, insanların doğayla olan kalıcı ilişkisinin bir kanıtı ve kararlarımızın binlerce yıl boyunca ekosistemleri nasıl etkileyebileceğini gösteriyor.

University of Tuscia. 20 Mart 2025.

Makale: Palli, J., Fiolna, S., Bini, M., Cappella, F., Izdebski, A., Masi, A., … & Zanchetta, G. (2025). The human-driven ecological success of olive trees over the last 3700 years in the Central Mediterranean. Quaternary Science Reviews, 356, 109313.