Afganistan’da 8. Yüzyıla Tarihlenen Cami Zamana Direniyor

Karbon tarihlendirmesi, Afganistan’ın Belh şehrindeki caminin 8. yüzyılda, İslam’ın Orta Asya’ya girmesinden kısa bir süre sonra inşa edildiğini gösteriyor – fakat tam olarak ne zaman ve kimin için yapıldığı gizemini hala koruyor.

Dokuz Kubbeli Cami 8. yüzyıla tarihleniyor. F: AFP

Kuzey Afganistan’ın beyaz tozlu ovalarında, arkeologlar binlerce yıllık yalnızlıktan sonra hala ayakta duran dünyanın en eski camilerinden birinin sırlarını çözmeye çalışıyor. Bir zamanlar karmaşık şekilde dekore edilmiş sütunlarını taçlandıran kümbetlerine adanmış Dokuz Kubbe Camisi, lacivert taşlarının kalıntılarıyla parıldıyordu.

2017 yılının başlarında yapılan karbon tarihlendirmesi, Belh şehrindeki eski yapının 8. yüzyılda, İslam’ın Orta Asya’ya girmesinden kısa bir süre sonra inşa edildiğini gösteriyor – fakat tam da ne zaman ve kimin için olduğu hala gizemini koruyor. Sadece 20 x 20 metre olan bu mütevazi kare alan, hayatta kalma konusunda uzmanları büyülüyor.

(Trabzon’da Kiliseden Dönüştürülen Camide Mozaikler Ortaya Çıktı)

Kültürel miras korunması konusunda uzman Floransa Üniversitesi’nden İtalyan mimar Ugo Tonietti, “Zaman ve erozyona rağmen hala ayakta durması bir mucize.” diyor. Tonietti, yüzyıllarca bölgenin kurak iklimi nedeniyle kısmen tahrip olan cami, çağın en iyi korunmuş İslam binalarından birisi olduğunu, son derece değerli ve son derece savunmasız olduğunu belirtiyor.

Sürdürülmekte olan koruma çalışmalarının iskelesi. F: AFP

“Geçen zaman, sütunların renginin çoğunu silmiş, ancak cami bir zamanlar göz kamaştırıcı görünüyordu. İçimden ‘Bu bir başyapıt. Bir zamanlar nasıl lacivertle süslü olduğunu, bazı bölümlerinin kırmızı renkte süslendiğini, hepsinin boyalı olduğu zamanları hayal etmeliyiz: içerisi bir cennet bahçesi gibiydi; tavanı ise sanki gökyüzü gibi beyaz ve mavi dekorasyonu olan kubbeler gibiydi’ dedim.”

Tonietti, bugünkü Tunus’tan Pakistan’a kadar uzanan Abbasi İmparatorluğunun hüküm sürdüğü 9. yüzyılın başkenti Samarra’da görülen asma yapraklarının benzerini süslediğini söyledi.

(Vikinglerin Mezar Kıyafetlerinde Neden Allah Yazıyor?)

Ancak Belh’deki cami, karbon tarihlendirmesi 794 yılına kadar inşa edilmiş olabileceğini gösteriyor yani düşündüğümüzden daha da eski olabilir. “Bu, Abbasi İmparatorluğu camisinin Afganistan tarafından etkilendiği anlamına gelir.”diyen Afghanistan’daki Fransız Arkeolojik Delegasyonu direktörü Julio Sarmiento-Bendezu, bölgede kazı çalışmalarına öncülük ediyor.

Dokuz Kubbe Camisinin girişi. F: AFP

Cengiz Han’ın izinde

Bu cami, güzelliği, korunması, dekorasyonu ve elinde tuttuğu bilgileri ile olağanüstü bir şey. Fakat onun Farsça adı olan Noh Gonbad, tesadüfen keşfedildi. 1960’ların sonunda, bölgede seyahat eden Amerikalı bir arkeolog, yöre halkından onu 13. yüzyılın başında bölgeye hükmeden Moğol İmparatoru Cengiz Han tarafından yıkılan bir camiye götürmesini istedi.

Köylüler onu Mazar-i Şerif’in 20 kilometre kadar batısındaki bu yalnız, yarım gömülü tapınağa götürdü. Ancak bu zamandan sonra, Afganistan’da yıllarca kan dökülüp ülkeyi kuşatan savaş patlak verdi ve 2006’ya kadar kazı yapılamadı.

(Mısır’daki Ortaçağ Mağarasında “Allah Dışında Tanrı Yok” Yazısı Bulundu)

Sarmiento-Bendezu, “İlk başta bunun izole bir anıt olduğunu düşündük, ancak devam ederken bunun diğer daha eski yapıların arasında kaldığını gördük. 8. yüzyılın sonunda, Budist dünyası bölgede büyük bir işkence gördü. Şüphesiz ki, bu büyük camii eski manastır kalıntıları üzerine kurulmuştu.” diyor.

İskele altında çalışan Afgan işçiler. F: AFP

Birçok depreme dayandı

Temmuz ayında arkeologlar, 1.5 metrelik derinlikte sütun tabanını ortaya çıkardı, ancak araştırmalar daha da derin kalıntılar olduğunu gösteriyor. Aga Khan Trust for Culture (AKTC) tarafından yaptırılan çalışmalarda bulunan, Tahran Üniversitesi’nden bir İranlı mimar ve mühendis olan Arash Boostani, “Bu, antik döneme açık bir pencere, belki burada bir sonraki kültürün de temelini bulabiliriz.” diyor.

Tarihi anıtları koruma konusundaki uzman, camide çiçek tasarımlarının bazılarının İslamiyet öncesi olduğunu ve yerel kültürden etkilendiğini söylüyor. Metal bir çatı ile korunan bu yapı, tuğla ve döşeme yapısı erozyona hassas olduğundan  oldukça zayıf halde.

Noh Gonbad’ın kubbeleri cami inşa edildikten kısa bir süre sonra devrildi ve yüzyıllar boyunca bölgede kaldı. Boostani, “819 depremiyle caminin çoğu çöktü.” diyor. Yüz yıl sonra bir başka deprem dış duvarlara ve 15 kemerin çoğuna zarar verdi.

(Birleşik Arap Emirlikleri’nin En Eski Camisi 150 Yıl Daha Genç Çıktı)

Uzmanlar, alçı sıva dekorasyonunu değiştirmeden, fiberglas ağlar ile iki ana ve derin kırığı olan kemeri desteklemek için uzattılar ve çimento enjekte ettiler. Sarmiento-Bendezu “Bu yerler her zaman doluydu. Manastır ve daha sonra cami terk edildi ama araziye yine de sahip çıkıldı; çünkü bazı ateş alanları da bulduk.”

Ancak ağır kubbe parçaları taşınmış ve yakındaki mezarları örtmek için kullanılmış: eğer bina güçlü sembolik değere sahip olmasaydı kendilerine neden bu yükü versinler ki? Noh Gonbad belli ki hâlâ bir hac yoluydu: kadınlar Cuma günü toplanmaya ve 15. yüzyılda orada tam olarak nerede gömülü olduğu belirsiz bir aziz olan Hacı Pyada’nın mezarı üzerinde ağlamaya yürüyorlardı.

Sarmiento-Bendezu, “Tüm kazılarda olduğu gibi, Dokuz Kubbe Camii de cevaplandırdığı soru kadar soru üretiyor.” diyor.

AFP, Balkh. 9 Ocak 2018.