Yapay Zekâ, Herculaneum Papirüsünün İçini İlk Kez Ortaya Çıkardı

Vezüv Yanardağı’nın patlamasıyla gömülen 2.000 yıllık papirüs, yapay zekâ ve parçacık hızlandırıcı kullanılarak nihayet okunabilir hâle geldi.

Antik Yunan metninin büyük bir kısmı hâlâ çözülememiş olsa da araştırmacılar “akılsız” (ἀδιάληπτος), “korku” (φοβ), “iğrenme” (διατροπή) ve “hayat” (βίου) kelimelerini tespit etmeyi başardı. Ekip, papirüsün geri kalanını analiz ettikçe bu kelimeleri bağlamına oturtmayı umuyor.

Bu papirüs, MS 79 yılında Vezüv Yanardağı’nın patlamasıyla yok olan Herculaneum’da hayatta kalan birçok papirüsten biri. Patlama sırasında püsküren piroklastik akıntı (volkanik kül, zehirli gazlar ve diğer malzemelerden oluşan ölümcül bir karışım) Pompeii ve Herculaneum’da yaklaşık 2.000 kişiyi öldürdü ve bu papirüsler de dahil olmak üzere binlerce eseri kalın bir kül tabakasının altına gömdü.

Bu papirüsler, patlamadan sonra yanarak karbonize oldu ve günümüzde o kadar hassas bir hâle geldi ki açılmaları imkânsız. Bu nedenle bilim insanları, teknolojiyi kullanarak içeriğini fiziksel olarak açmadan ortaya çıkarmaya çalışıyor.

(İlgili: Antik Pompeii Papirüslerini Açmak İçin Yapay Zeka Kullanılıyor)

Bir grup kütüphaneci, bilgisayar bilimcisi ve akademisyenden oluşan ekip, Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphaneleri’nde bulunan PHerc. 172 adlı papirüsten ilk kez yazılar kurtardıklarını duyurdu. Araştırmacılar, bu işlem için bir parçacık hızlandırıcı olan senkrotron kullanarak yüksek çözünürlüklü X-ray görüntüleri elde etti ve ardından yapay zekâdan yararlanarak metindeki mürekkebi tespit etti.

Oxford Üniversitesi’nden Bahçeler, Kütüphaneler ve Müzeler Başkanı Richard Ovenden, keşfi şu sözlerle değerlendiriyor:

“Bu, tarihte inanılmaz bir an. Kütüphaneciler, bilgisayar bilimcileri ve klasik dönem araştırmacıları, daha önce hiç görülmemiş bir şeyi görmek için birlikte çalışıyor. Görüntüleme ve yapay zekâ alanında kaydedilen olağanüstü ilerlemeler sayesinde, neredeyse 2.000 yıldır okunamayan papirüsleri inceleyebiliyoruz.”

Arkeologlar, Herculaneum papirüslerini 1750’lerde gün yüzüne çıkardı. 19. yüzyılın başlarında, Napoli ve Sicilya Kralı IV. Ferdinand (1751-1825), PHerc. 172‘yi ve beş başka papirüsü, Birleşik Krallık’ın gelecekteki kralı IV. George’a (1820-1830 arasında hüküm sürdü) hediye etti. Ferdinand’ın, bu papirüsleri kangurularla takas ettiği bile iddia ediliyor.

2024’te araştırmacılar, Birleşik Krallık Ulusal Senkrotron Araştırma Laboratuvarı olan Diamond Light Source’ta PHerc. 172‘yi taradı. Senkrotron, elektronları neredeyse ışık hızına kadar hızlandırarak, Güneş’ten 10 milyar kat daha parlak bir ışık üretir. Bu ışığın büyük kısmı X-ray kısmında olduğundan, senkrotron, standart bir hastane X-ray cihazından 100 milyar kat daha güçlü bir şekilde papirüse nüfuz edebildi.

Oxford Bodleian Kütüphaneleri, Herculaneum papirüslerini çözmeye yönelik bir yapay zekâ yarışması olan Vesuvius Challenge’daki bilgisayar bilimcileriyle iş birliği yaptı. Yapay zekâ, senkrotron taramalarında ortaya çıkan metni daha net hale getirmek için kullanıldı.

Şimdiye kadar çözülen kelimeler, Gadara’lı filozof ve şair Philodemus’a (yaklaşık MÖ 110 – MÖ 30) işaret ediyor. PHerc. 172‘nin yazısı, daha önce Philodemus’a atfedilen papirüslerdeki yazıyla büyük benzerlikler taşıyor ve “akılsız” kelimesi, Philodemus’un yazı tarzına oldukça uygun.

Ancak, Vesuvius Challenge’ın yapay zekâ destekli makine öğrenme aracı yalnızca mürekkebi tespit edebiliyor—bu araç ChatGPT gibi dilleri anlamıyor veya karakterleri tanımıyor. Bu nedenle, papirüslerdeki yazıyı tam olarak çözmek için hâlâ insan uzmanlar gerekiyor.

Vesuvius Challenge’ın kurucularından Brent Seales, bulgular hakkında şunları söylüyor:

“Bu papirüs, şimdiye kadar taranan Herculaneum papirüsleri arasında en fazla okunabilir metni içeriyor. Ancak, bu heyecan verici sonuçlara rağmen, yazılım yöntemlerimizi geliştirerek bu ve diğer papirüslerin tamamını okuyabilmemiz için daha çok çalışmamız gerekiyor.”

2023 yılında, Vesuvius Challenge’a katılan bir yarışmacı, yapay zekâ kullanarak bir Herculaneum papirüsünde ilk kez bir kelimeyi ve birkaç harfi deşifre etmeyi başardı. O kelime “πορφύραc” idi ve antik Yunancada “mor boya” veya “mor kıyafetler” anlamına geliyordu.

Bilim insanları, bu en son bulgularla birlikte Herculaneum papirüslerinin içeriğini açığa çıkarmaya daha da yaklaştıklarını düşünüyor. Henüz çözülmeyi bekleyen binlerce satır metin var, ancak yapay zekâ ve parçacık hızlandırıcı teknolojilerinin bir araya gelmesiyle, 2.000 yıl boyunca kayıp olan bu antik bilgilerin gün yüzüne çıkması artık an meselesi.

Live Science. 6 Şubat 2025.