11.000 Yıl Önce Koyunlar Orta Anadolu’da Evcilleştirilmiş

Aşıklı Höyük’ten elde edilen bulgular, Anadolu’nun koyunların evcilleşmesindeki önemli rolünü ve bu sürecin etkilerini gösteriyor.

Koyunlar, 11.000 yılı aşkın süredir insan yaşamıyla iç içe. Bu hayvanların evcilleştirilmesi, insanların yalnızca etle beslenmesini değil, aynı zamanda protein açısından zengin sütlerinden faydalanmasını ve sıcak, suya dayanıklı yünlü kumaşlarla giyinmesini sağladı.

Şimdi ise, genetikçiler ile arkeologların önderliğinde çalışan uluslararası ve disiplinler arası bir araştırma ekibi, 11.000 yıllık bir zaman dilimine yayılan ve Moğolistan’dan İrlanda’ya uzanan arkeolojik kemiklerden elde edilen 118 genomu analiz ederek, koyun türünün tarihöncesi kültürel yolculuğunu çözümledi.

Koyunların Kökeni: 11.000 Yıl Önceki İlk Evcilleştirme

Çalışmadaki en eski koyun yetiştiriciliği yerleşimi olan Türkiye’nin orta kesimindeki Aşıklı Höyük’ten elde edilen genomlar, daha sonraki geniş bölgesel popülasyonların atası olan koyunlara ait gibi görünüyor. Bu da koyunların 11.000 yıl önce Kuzey Bereketli Hilal’in batı kesiminde yaşayan yaban koyunlarının yakalanmasıyla evcilleştirildiğini doğruluyor.

(İlgili: Evcil Koyunların Atalarının Kökeni Anadolu’da Olabilir)

8.000 Yıl Önce: Çiftçilerin Sürülerini Seçici Yetiştirmesi

Yaklaşık 8.000 yıl önce, Avrupa’daki en eski koyun popülasyonlarında çiftçilerin sürülerini bilinçli olarak seçtiğine dair kanıtlar bulundu. Özellikle tüy rengi ile ilişkili genler üzerinde seçilim yapıldığına dair veriler elde edildi.

Bu durum, keçilerde de benzer bir seçilim sinyali bulunmasıyla birlikte, insanların başka bir hayvanın biyolojisini bilinçli olarak şekillendirdiğine dair en eski kanıtlardan biri olarak kabul ediliyor. Ayrıca, erken dönem hayvancılıkla uğraşan toplulukların, tıpkı günümüz çiftçileri gibi, hayvanlarındaki sıra dışı ve estetik özelliklere ilgi duyduğunu gösteriyor.

Araştırma ekibi, seçilim işaretlerinin en çok “KIT” adı verilen bir genin çevresinde yoğunlaştığını tespit etti. Bu gen, birçok evcil hayvanda beyaz tüy rengiyle ilişkili.

Aynı dönemde, Avrupa’daki en eski evcil koyun genomları ile İran ve Orta Asya’daki koyun genomları farklılaşmaya başladı. Ancak, bu ayrım uzun süre devam etmedi, çünkü insanlar Doğu’daki koyun popülasyonlarını Batı’ya taşıdı.

İnsan Kültürüyle Birlikte Koyunların Batıya Yayılması

Araştırmacılar, koyunların Batı’ya iki ana göç dalgası halinde taşındığını tespit etti:

1. Yaklaşık 7.000 yıl önce, Mezopotamya’daki erken şehirlerden yayılan kültürel etkilerle birlikte, koyun genomları Bereketli Hilal bölgesinde batıya doğru hareket etti.
2. Yaklaşık 5.000 yıl önce, Avrasya steplerindeki pastoralist toplulukların yükselişi ve Batı’ya yayılması, Avrupa’daki insan topluluklarını ve kültürlerini köklü bir şekilde değiştirdi.

Bu süreç, Avrupa’daki insan popülasyonlarının genetik yapısını büyük ölçüde değiştirdi. Örneğin, bu göçlerin Britanya’daki insanların genetik kökenlerini yaklaşık yüzde 90 oranında değiştirdiği ve günümüzde Avrupa kıtasında konuşulan Hint-Avrupa dillerinin temelini attığı biliniyor.

Bu yeni çalışmadan elde edilen verilere göre, bu büyük ölçekli göçün koyun yetiştiriciliği ve koyun ürünlerinin kullanımına dayalı olarak gerçekleştiği ortaya çıktı. Süt ve muhtemelen peynir üretimi, bu dönemde koyunlardan en fazla yararlanılan alanlar arasındaydı. Bu nedenle, Tunç Çağı’na gelindiğinde, sürülerin yaklaşık yarısının genetik kökeni Avrasya steplerine dayanıyordu.

Uzmanların Görüşleri

Çalışmanın baş yazarı Dr. Kevin Daly, “En çarpıcı keşiflerimizden biri, Tunç Çağı sırasında Avrasya steplerinden Avrupa’ya gerçekleşen büyük bir koyun göçüydü. Bu, aynı dönemde insan göçleri hakkında bildiklerimizle paralellik gösteriyor ve insanların göç ederken sürülerini de yanlarında getirdiğini gösteriyor” diyor.

Araştırmayı yöneten Popülasyon Genetiği Profesörü Dan Bradley, koyun ve insan arasındaki ilişkinin binlerce yıl boyunca nasıl evrildiğine dikkat çekiyor:

“Bu araştırma, insan ve koyun ilişkilerinin binlerce yıl boyunca nasıl geliştiğini gösteriyor. Evcilleştirmenin ilk günlerinden, yünün temel bir tekstil kaynağı haline gelmesine kadar, koyunlar insan kültüründe ve ekonomisinde hayati bir rol oynadı”

Çalışmanın ortak yazarı Joris Peters, koyunların kökeniyle ilgili morfolojik ve genomik kanıtları birleştiren çalışmanın önemine vurgu yaparak şunları ekliyor:

“Çalışmamız, evcil koyunların coğrafi kökenine dair morfolojik ve genomik kanıtları bir araya getirerek güçlü bir açıklama sunuyor. Ancak, günümüzde Avrasya ve Afrika’daki birçok yerel koyun ırkının yayılımı ve seçilim desenlerini netleştirmek için daha fazla disiplinler arası araştırmaya ihtiyaç var.”

Trinity College Dublin. 30 Ocak 2025.

Makale: Kevin G. Daly et al. (2025). Ancient genomics and the origin, dispersal, and development of domestic sheep. Science.