İlk Çiftçiler Kimlerdi?

Tarım, insanların yaşam biçimini temelden değiştirdi ve sonunda insanları göçebe avcı toplayıcılardan yerleşik sakinlere dönüştürdü.

Homo sapiens’in çiftçiliği geliştirmesi türümüzün en temel ilerlemesi olabilir. Bu yenilik, o zamana kadar tüm insanların izlediği göçebe avcı toplayıcı yaşam tarzını sonsuza dek değiştirdi ve eski atalarımız tarafından kurulan tarım uygulamaları bugün hala dünya çapında tarımı şekillendiriyor ve milyarlarca insanı besliyor.

Çiftçilik aynı zamanda köylere, ardından uzmanlaşmış işgücüne ve daha sonra da sanat ve teknolojilerin ilerlemesine yol açtı.

Peki ama çiftçilik neden ve ne zaman başladı?

Bereketli Hilal

Tarıma dair en eski kanıtlardan bazıları, kabaca bugün Irak, Suriye ve İsrail’in bulunduğu bölgeyi kapsayan Bereketli Hilal’den geliyor.

Bölge şu anda nispeten kurak olmasına rağmen, bir zamanlar iki büyük nehir tarafından iyi besleniyordu ve tarımın ilk izlerinden bazıları, yaklaşık 11.700 yıl önce Fırat Nehri kıyısında bir köy olan Kuzey Suriye’deki Tell Abu Hureyra’da bulundu.

(İlgili: Neolitik Devrim Nedir?)

Bilim insanları o dönemde burada çavdar yetiştirildiğine ve çavdarın büyük taşlarla kasıtlı olarak öğütülerek un haline getirildiğine dair bulgular elde etti.

Ulusal Doğa Tarihi Müzesi’nde fahri küratörü olan antropolog ve arkeolog Melinda Zeder, çiftçiliğin aşamalı olarak gelişmiş gibi göründüğünü söylüyor: insanlar önce avcılık ve toplayıcılığa ek olarak bitki yetiştirdiler, daha sonra tarım bitkilerine olan bağımlılıklarını artırdılar ve daha sonra kendilerini çiftçiliğe adamak için yakındaki köylere yerleştiler.

“Yakın Doğu’da, insanların üretken emeklerinin çoğunu evcil bitki ve hayvan yetiştirmeye ayırdıkları tarım dediğimiz döneme ulaşmaya yaklaşık 1.000 yıl daha vardı.”

Hayvanlar Her Yerde

Ekin tarımının gelişmesinin ardından koyun, keçi ve domuz gibi hayvanlar kısa sürede yerleşik tarım hayatının bir parçası haline geldi.

Zeder, keçi ve koyunun yaklaşık 10.500 yıl önce Bereketli Hilal’de evcilleştirildiğini söylüyor. PNAS dergisinde 2022 yılında yayımlanan bir araştırmaya göre, Anadolu’da hayvan evcilleştirme yaklaşık 8.400 yıl önce üç ana aşamada gerçekleşti: ilk olarak, yerleşim yerlerindeki insanlar mevsimsel olarak yabani kuzu ve oğlakları yakaladı ve onları kesim için yetiştirdi; ikinci olarak, bölge sakinleri yabani yavruları yakalamaya devam ederken bu hayvanlarla sınırlı üreme gerçekleştirdi; ve üçüncüsü, yetişkin hayvanların yerleşim yerinde toplanmasıyla birlikte, üreyen tutsak hayvanlarla büyük ölçekli hayvancılık gerçekleşti.

Yabani bitkilerin evcilleştirilmiş türleri gibi, bu hayvanlar da o dönemde bölgede bol miktarda bulunan ceylan gibi yabani hayvanlara kıyasla çiftçiliğe daha uygundu.

Zeder, “Temelde bitkiler için de aynı süreç söz konusuydu. Bunlar, bu ortamlarda karşılaşılan ve tarıma duyarlı olan kaynaklardı.”

Çiftçilikten Önce

Portekiz’deki Algarve Üniversitesi’nde genetikçi olan Hugo Oliveira, insanların gerçek tarımı geliştirmeden çok önce yılın belirli zamanlarında yenilebilir bitkileri hasat ettiklerini söylüyor.

Bunun bir örneği, tarımın Anadolu’dan Avrupa’ya girmesinden binlerce yıl önce insanların her sonbaharda fındık toplamak için bir araya geldiği Almanya’da 10.000 yıllık bir kamp alanıydı.

Araştırmacılar bir zamanlar çiftçiliğin Bereketli Hilal’de başladığını ve oradan komşu bölgelere yayıldığını teorize etmişlerdi. Ancak Oliveira, artık durumun böyle olmadığının düşünüldüğünü söylüyor.

Bunun yerine uzmanlar artık tarımın yaklaşık 11.700 yıl önce Batı Asya’da, 9.000 yıl öncesine kadar Doğu Asya’da ve 10.000 yıl öncesine kadar Amerika’da farklı zamanlarda farklı yerlerde bağımsız olarak geliştiğini düşünüyor.

Her durumda, çiftçilik iki temel bitkiyle başlamış gibi görünüyor: biri buğday veya mısır gibi bir tahıl, diğeri nohut veya soya fasulyesi gibi bir baklagil veya fasulye.

Oliveira, “Tahıl size karbonhidrat, baklagil ise protein verir.” diyor.

Zeder, çiftçiliğin neden daha önceki bir dönemde değil de o zaman başladığının net olmadığını söylüyor.

Ancak yaklaşık 12.000 yıl önce başlayan Holosen döneminin başlarında, son buzul çağının ardından, o dönemde insan nüfusunun daha yoğun olması ve bitki ve hayvanların tarıma uygunluğu gibi faktörlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkmış gibi görünüyor.

“Bu tek bir faktör değil” diyor Zeder; “yoğunluk, mevcut olan şeyler, kültür.”

Live Science. 13 Eylül 2023.