İzmir’de Sanatçılara Kucak Açan Bir Antik Kent: Teos

İzmir’in Seferihisar ilçesinde, Anadolu’nun az bilinen ama belki de en önemli antik kentlerinden biri yer alıyor: Teos Antik Kenti.

“Teos, önce Athamas, sonra İon kolonizasyonu döneminde Kodros’un meşru olmayan oğlu Naoklos ve daha sonra Atinalı Apoikos ve Damasos ve Boiotialı Geres tarafından kuruldu.” Amasya doğumlu antik coğrafyacı Strabon böyle yazmıştı. Antik İonia Bölgesinin 12 kentinden biri olan ve İzmir’in Seferihisar ilçesinde yer alan Teos, “Dionysos’un kenti” olarak da biliniyor.

Hellenistik Dönemin ünlü mimarı Hermogenes’in eseri olan ve kentin koruyucu tanrısına adanan Dionysos Tapınağı gibi önemli yapıların yer aldığı Teos Antik Kenti, MÖ 11. yüzyıldan itibaren çok uzun bir süre kesintisiz yerleşim gördü. Tüm bu zaman diliminde doğal afet ve savaş gibi birçok badire atlatmasına rağmen büyük ölçüde önemini korumayı da başardı. Antik yazarlardan ve Prof. Dr. Musa Kadıoğlu başkanlığında, İş Bankası destekleriyle yürütülen yeni dönem kazılarından öğrendiklerimizle birlikte elbette kent hakkında anlatacak çok şey var.

(İlgili: 2022 Yılında Türkiye’de Öne Çıkan 10 Arkeolojik Keşif)

Ancak, Teos’un bir zamanlar sanatçılara eşine az rastlanır imkanlar sağlamasıyla öne çıkışına ayrı bir pencere açmak gerek. Antik kentte bulunan yazıtlardan öğrendiğimiz ‘Dionysos Sanatçılar Birliği’, Teos’ta uzun süre varlığını sürdürdü ve kent için oldukça önemli bir rol oynadı.

Hellenistik dönem, Yunan dünyasının genelinde tiyatro ve müzik gibi performans yarışmaları için bir doruk noktasıydı. Oyuncuların ve müzisyenlerin uzmanlaşması, herhangi bir kente bağlı olmayan, festivallere ve yarışmalara katılmak için geniş coğrafyaları dolaşan bir sınıfın doğmasını da beraberinde getirdi. Zamanla çeşitli bölgelerde dramatik ve müzikal sanatçılardan oluşan farklı birlikler ortaya çıktı. Bunlardan biri de, MÖ 3. ve 2. yüzyıllarda Teos’ta varlığını sürdüren Sanatçılar Birliği’ydi. 

Bu dönemde Dionysos sanatçılarının varlığı ile kentin başarısı paralel ilerledi. Birliğin Hellenistik hükümdarlarla ilişkileri ve diğer Yunan kentlerinden gelen yardımlar, büyük ölçüde uluslararası bir güç olan sanatçılara bağlıydı. Sanatçılar birliği Teos’ta ikamet etmesine rağmen, kent içinde bağımsız bir yapı oluşturdu. Hem kente hem de birliğe büyük avantajlar sağlayan bu benzersiz denge, aynı zamanda gelecekte çıkacak anlaşmazlıkların da habercisiydi.

Sanatçıların Teos’a geldiği zamanlarda yazılmış Ktematonia Kararnamesi, birlik ve kentin ilişkisi açısından bize önemli bilgiler veriyor. Yazıt, Teos sakinlerinin bu birliği kentlerine çekmeye hevesli olduklarını gösteriyor ve bu sanatçıların kentin her kademesinde onurlandırılacaklarını anlatıyor. Öyle ki, kararnamenin herkes tarafından görülmesi için Teos’un halka açık en önemli iki yerinde sergilenmesine karar verildiğini anlıyoruz: Dionysos Tapınağı ve Tiyatro.

Kararname sayesinde, aynı dönemde Teos’un çektiği mali sıkıntılar da açıkça anlaşılıyor. Teos’ta yaşanan bu tür mali sıkıntıların nedeninin büyük ölçüde korsan saldırıları olduğu biliniyor. Bu saldırılar şehrin savunması için bir sur inşa etme ihtiyacını dahi ortaya çıkarmıştı. Ancak kent, yaşadığı tüm bu mali sıkıntılara rağmen, Dionysos sanatçılarını Teos’a çekmek için yeni fonlar yaratmayı da başardı.

Sanatçılar Birliği için bir arazi sağlanması önemliydi, fakat Teos kentinin bu yatırım için yeteri kadar bütçesi yoktu. Çözüm olarak, tahıl fiyatını hafifletmek için bütçelenen fonlardan elde edilen para derhal yeniden tahsis edildi. Paranın ikinci yarısının ödenmesi, kraliyet fonlarının bir kısmı gelene kadar ertelendi. Kent, sanatçıların araziye yapmaları gereken ödeme için beş yıl izin verdi ve bu arazi vergiden muaf tutuldu. Tüm bu iltimaslara ek olarak Sanatçılar Birliği onurlandırıldı ve cömert hibeler yapıldı.

Sanatçılar birliği o dönemde sadece kısa bir süredir geniş çapta tanınıyordu ve muhtemelen Küçük Asya’da kalıcı yerleşim için avantajlı bir yer arıyorlardı. Kentin onlara sunduğu saygı ve bağışlar kadar, Teos’un Dionysos ve limanlar ile olan özel ilişkisinin de birliğin buraya gelmesinde büyük bir payı vardı. Teos sakinleri, birliği kendilerine çekmek için kaynaklarını cömertçe harcamış olsa da, kentleri için önemli bir yatırım yaptıklarını düşünüyorlardı ve bunda haklı çıkacaklardı.

Birliktelikleri boyunca sanatçılar, Teos’un onlara sağladığı dokunulmazlıktan yararlanıyor, Teos’lular ise çeşitli Hellenistik krallıklarla bu birlik sayesinde aralarını iyi tutuyordu. Sanatçılar birliğinin Hellenistik hükümdarlarla etkileşimi oldukça kapsamlıydı. Teos kenti, dokunulmazlık isteği sırasında da birliğin varlığından yararlanmıştı. Bununla birlikte, birliğin Teos’a en büyük faydası, Attalos yönetiminin son döneminde gerçekleşti. Sanatçılar Birliği, şehir ile kraliyet sarayı arasında önemli bir etkileşim oluşturdu. Sanatçılar, kentteki kraliyet kültünün merkezi kutlamalarına öncülük etti.

Teos, Dionysos sanatçılarının ihtiyaçlarını karşıladı ve onlar için birçok imkan sağladı. Ancak bir kentte iki özerk siyasi organa sahip olmanın zorlukları, daha sonraki zamanlarda çeşitli anlaşmazlıklara yol açtı. Kaynaklar adaletli bir şekilde paylaşılamadı ve ilişkiler kötüye gitmeye başladı. Birliğin kentin gelirine ortak olması Teosluları rahatsız etti. Hellenistik krallar anlaşmazlığı çözmeye çalışsa da sorunlar uzun süre devam etti.

Antik yazar Strabon’dan öğrendiğimize göre, en nihayetinde Dionysos Sanatçılar Birliği, önce Ephesos’a (Selçuk), ardından Myonnessos’a (Doğanbey / Çıfıtkale) göç etti. Ancak Teoslular, Myonnessos’un kendilerine karşı güçlendirilmesine izin vermemelerini istemek için Romalılara bir heyet gönderdiler. Dolayısıyla birlik son olarak Lebedos’a (Ürkmez) gönderildi. Yine Strabon’a göre Lebedos, yetersiz nüfusları nedeniyle onları kabul etmekten memnun oldu.

Teos ve sanatçılar birliği arasındaki yakın ilişki devam ederken, kent zenginlik ve başarılarla dolu bir dönem yaşadı. Bu zenginliğin kanıtını görkemli Dionysos tapınağından da anlamak mümkün. Teos, sanatçılara yatırım yaptı ve karşılığını hem o dönemdeki ünü, hem de krallarla kurduğu ilişkiler ile fazlasıyla aldı. 

Şairler Anakreon, Antimakhos, Epikuros, Nausiphanes, Apellikon ve tarihçi Hekataios gibi antik çağın önemli filozof ve sanatçılarının yaşadığı Teos’a geldiğinizde, kentin sizi geçmişe götüren kalıntılarına bakarken bu sanatçıları da anmayı unutmayın.

Strang, J. R. (2007). The city of Dionysos: a social and historical study of the Ionian city of Teos. State University of New York at Buffalo.

Aneziri, S. (2009). World travellers: the associations of Artists of Dionysus. Wandering Poets in Ancient Greek Culture: Travel, Locality and Pan-Hellenism, 217-36.