Ataerkillik Nasıl Başladı? Ve Evrim Ondan Kurtulacak mı?

Yaygın inanışın aksine, araştırmalar ataerkilliğin bir tür “doğal düzen” olmadığını gösteriyor ve aslında en sonunda ortadan kalkabilir.

Dünyanın bazı yerlerinde bir şekilde gerileyen ataerkillik, tekrar gün yüzüne çıktı. Afganistan’da, Taliban bir kez daha, ülkenin yaklaşan kıtlığa girmesinden çok, kadınları evde ve sıkı kıyafet kuralları içinde tutmakla ilgileniyor.

Ve başka bir kıtada, ABD’nin bazı bölgeleri, kadınların artık yasal kürtaj yaptıramamasını sağlamak için yasalar çıkarıyor. Her iki durumda da, siyasi liderlik başarısız olduğunda gizlenen ataerkil inançların yeniden ortaya çıkmasına izin verildi. Zamanda geriye yolculuk etmenin ürkütücü bir hissine sahibiz. Fakat ataerkillik toplumlarımıza ne kadar süredir hükmediyor?

(İlgili: Antik DNA, Bilinen En Eski Aile Soy Ağacını Ortaya Koydu)

Kadının statüsü, antropolojinin uzun süredir ilgilendiği bir konu. Yaygın inanışın aksine, araştırmalar ataerkilliğin bir tür “doğal düzen” olmadığını gösteriyor – her zaman yaygın değildi ve aslında en sonunda ortadan kalkabilir. Avcı-toplayıcı topluluklar, en azından takip eden bazı rejimlerle karşılaştırıldığında, nispeten eşitlikçi olmuş olabilir. Ve kadın liderler ve anaerkil toplumlar her zaman var olmuştu.

Erkek serveti

Üreme, evrimin para birimidir. Ancak evrimleşen sadece bedenlerimiz ve beyinlerimiz değil, davranışlarımız ve kültürlerimiz de doğal seçilimin ürünleri. Örneğin, erkekler kendi üreme başarılarını en üst düzeye çıkarmak için genellikle kadınları ve cinselliklerini kontrol etmeye çalıştılar.

Çoğu avcı toplayıcı toplulukta olduğu gibi, maddi zenginliğin çok az olduğu veya hiç olmadığı göçebe toplumlarda, bir kadın kolayca bir birliktelik içinde kalmaya zorlanamaz. O ve eşi, akrabaları veya diğer insanlarla tamamen birlikte hareket edebilir. Mutsuzsa çekip gidebilir.

Baba bakımı çocukların gelişimine ve hatta hayatta kalmasına yardımcı olduğundan, çocukları varsa bunun bir bedeli olabilir, ancak daha da kötüleşmeden başka bir yere gidip akrabalarıyla yaşayabilir veya yeni bir eş bulabilir.

Bazı bölgelerde 12.000 yıl kadar erken bir tarihte tarımın kökeni, oyunu değiştirdi. Nispeten basit bahçıvanlık bile ekinleri korumayı ve dolayısıyla olduğu yerde kalmayı gerektiriyordu. Yerleşim, gruplar içinde ve gruplar arasındaki çatışmayı artırdı. Örneğin, Venezüella’daki Yanomamo bahçıvanları, komşu gruplara şiddetli baskınlar düzenliyor ve “gelin yakalama” adlı bir etkinliğin hayatın bir parçası olduğu, yoğun şekilde güçlendirilmiş grup hanelerinde yaşıyordu.

Sığır yetiştiriciliğinin geliştiği yerlerde, yerel halk hayvan sürülerini baskınlardan korumak zorunda kaldı ve bu da yüksek düzeyde savaşa yol açtı. Kadınlar savaşta erkekler kadar başarılı olamadıklarından, fiziksel olarak daha zayıf olduklarından, bu rol giderek erkeklere düşüyor, güç kazanmalarına yardımcı oluyor ve savundukları kaynakların sorumluluğunu onlara bırakıyordu.

Nüfus büyüklükleri büyüyüp yerleştikçe koordinasyon sorunları ortaya çıktı. Sosyal eşitsizlik bazen liderler (genellikle erkek) nüfusa bazı faydalar sağladığında, belki savaşta veya başka bir şekilde kamu yararına hizmet ettiğinde ortaya çıktı. Hem erkek hem de kadın olan genel nüfus, bu nedenle, sahip olduklarına tutunarak yardım karşılığında bu seçkinlere genellikle hoşgörülü davrandı.

Çiftçilik ve hayvancılık daha yoğun hale geldikçe, artık çoğunlukla erkekler tarafından kontrol edilen maddi zenginlik her zamankinden daha önemli hale geldi. Akrabalık kuralları ve soy sistemleri, aileler içinde servet üzerinde çatışmayı önlemek için daha resmi hale geldi ve evlilikler daha sözleşmeli hale geldi. Arazi veya hayvancılığın nesiller boyu aktarılması, bazı ailelerin önemli bir servet kazanmasına izin verdi.

Tek eşlilik vs çok eşlilik

Çiftçilik ve hayvancılıkla elde edilen zenginlik, çok eşliliği (birden çok karısı olan erkekler) mümkün kıldı. Buna karşılık, çok kocası (poliandri) olan kadınlar nadirdi. Çoğu sistemde, genç kadınlar talep edilen kaynaktı, çünkü daha kısa bir çocuk doğurma aralıkları vardı ve genellikle daha fazla ebeveyn bakımı yapıyorlardı.

Erkekler servetlerini genç kadınları sunulan kaynaklara çekmek için kullandılar. Erkekler gelinin ailesine “gelinlik” ödeyerek yarıştı, bunun sonucunda zengin erkekler birçok eşle, bazı fakir erkekler ise bekar kaldı.

Bu nedenle, evlilik ortakları için rekabet etmek için bu servete ihtiyaç duyan erkeklerdi (oysa kadınlar, üremek için ihtiyaç duydukları kaynakları kocaları aracılığıyla elde ettiler). Ebeveynler torunlarının sayısını en üst düzeye çıkarmak istiyorlarsa, servetlerini kızlarından ziyade oğullarına vermeleri mantıklıydı.

Bu, servet ve mülkiyetin resmi olarak erkek soyundan geçmesine yol açar. Bu aynı zamanda kadınların evlendikten sonra genellikle kocalarının ailesiyle evden uzakta yaşamaya başladığı anlamına da geliyordu.

Kadınlar gücünü kaybetmeye başladı. Toprak, çiftlik hayvanları ve çocuklar erkeğin malı ise kadının boşanması neredeyse imkansızdır. Başlık parasının iade edilmesi gerekeceğinden, bir kızın anne ve babasına dönmesi hoş karşılanmaz. Ataerkillik artık sıkı bir kavrayışa kavuşmuştu.

Bireyler doğum evlerinden ayrıldıklarında ve yeni kocalarının ailesiyle birlikte yaşadıklarında, yeni evlerinde doğum evlerinde kaldıkları kadar pazarlık güçleri yoktur. Bazı matematiksel modeller, bir savaş tarihi ile birlikte kadınların yayılımının, erkeklere kadınlardan daha iyi muamele edilmesini desteklediğini öne sürüyor.

Erkekler, savaş yoluyla akraba olmayan erkeklerle kaynaklar için rekabet etme fırsatına sahipken, kadınlar yalnızca evdeki diğer kadınlarla rekabet etti. Bu iki nedenden dolayı, hem erkekler hem de kadınlar, kadınlara göre erkeklere karşı daha fedakar davranarak evrimsel açıdan daha büyük fayda sağladılar ve “erkek kulüpleri”nin ortaya çıkmasına neden oldular. Esasen, kadınlar kendilerine karşı cinsiyet önyargısıyla oynuyorlardı.

Bazı tarım sistemlerinde kadınlar daha fazla özerkliğe sahip olmuş olabilir. Tarım arazilerinin mevcudiyeti konusunda sınırlamaların olduğu yerlerde, erkeklerin birden fazla aileye parası yetmediği için bu, çok eşliliği engellemiş olabilir. Çiftçilik zorsa ve üretkenlik, sahip olunan toprak miktarından çok yapılan işle belirleniyorsa, kadın emeği temel bir gereklilik haline geldi ve çiftler tek eşli birlikteliklerde birlikte çalıştı.

Tek eşlilik altında, bir kadın zengin bir adamla evlenirse, tüm serveti onun çocuklarına gider. Böylece kadınlar en iyi kocalar için diğer kadınlarla rekabet eder. Bu, aile servetinin diğer birçok eşin çocukları arasında paylaşıldığı çokeşlilik için geçerli değildir, bu nedenle zengin bir erkekle evlenmenin kadınlara sağladığı avantajlar marjinaldir.

Böylece tek eşli evlilik ödemesi, çok eşliliğe göre ters yöndedir ve “çeyiz” şeklini alır. Gelinin ebeveynleri, damadın ebeveynlerine veya çiftin kendilerine para verir.

Bugün Asya’nın çoğunda hala önemli olan çeyiz, ebeveynlerin kızlarının evlilik pazarında diğer kadınlarla rekabet etmesine yardımcı olma yöntemidir. Çeyiz bazen kadınlara aile servetlerinin en azından bir kısmı üzerinde daha fazla yetki ve kontrol verebilir.

Ancak bunun kötü sonuçları var. Çeyiz enflasyonu, kız çocuklarını ebeveynler için pahalı hale getirebilir, bazen de kızları olan ailelerin kız bebeklerini öldürmesi veya ihmal etmesi (ya da şimdi kadın seçici kürtaj) gibi korkunç sonuçlar doğurabilir.

Tek eşliliğin başka sonuçları da vardı. Servet hâlâ erkek soyundan bir eşin çocuklarına geçtiğinden, erkekler bu çocukların kendilerine ait olmasını sağlamak için ellerinden geleni yaptılar. Servetlerini farkında olmadan başka bir adamın çocuklarına yatırmak istemiyorlardı. Sonuç olarak, kadınların cinselliği güçlü bir şekilde denetlendi.

Kadınları erkeklerden uzak tutmak, ya da Hindistan’da dini “manastırlara” yerleştirmek ya da Çin’de onları küçük tutmak için 2000 yıl boyunca kadınların ayaklarını bağlamak, bunların hepsi bunun sonucu olabilir. Ve mevcut bağlamda, kürtajın yasaklanması, cinsel ilişkileri potansiyel olarak maliyetli hale getiriyor, insanları evliliğe hapsediyor ve kadınların kariyer beklentilerini engelliyor.

Anaerkil toplumlar

Zenginliğin kadın hattından geçmesi nispeten nadir, ancak bu tür toplumlar var. Bu kadın merkezli sistemler, fiziksel olarak rekabet edecek çok az zenginliğin olduğu biraz marjinal ortamlarda olma eğiliminde.

Örneğin, Afrika’da çeçe sineğinin sığır beslemeyi imkansız hale getirdiği “kadın soyu kuşağı” olarak bilinen bölgeler var. Afrika’daki bu anaerkil sistemlerin bazılarında, erkekler hanelerde bir güç olmaya devam ediyor, ancak kadınları kocalar veya babalar yerine ağabeyler ve amcalar kontrol etmeye çalışıyor. Ama genel olarak, kadınların daha fazla gücü var.

Polinezya’daki tehlikeli okyanus balıkçılığı veya bazı yerli topluluklardaki savaş nedeniyle uzun mesafeli seyahatler veya yüksek ölüm riskleri nedeniyle çoğu zaman erkeklerin bulunmadığı toplumlar da anaerkillikle ilişkilendiriliyor.

Anaerkil sistemdeki kadınlar, çocuk yetiştirmek için genellikle kocalarından ziyade annelerinin ve kardeşlerinin desteğini alırlar. Örneğin Çin’deki bazı anasoylu gruplarda görüldüğü gibi, kadınlar tarafından yapılan bu tür “toplu üreme”, erkekleri haneye yatırım yapmakla (evrimsel anlamda) daha az ilgilendiriyor, çünkü haneler yalnızca eşlerinin çocuklarını değil, akraba olmayan diğer birçok kadın çocuğunu da içeriyor.

Bu, evlilik bağlarını zayıflatır ve kadın akrabalar arasında servetin aktarılmasını kolaylaştırır. Kadınlar serveti kontrol edip kızlarına devrediyorsa, babalık kesinliği daha az endişe verici olduğu için, kadınlar cinsel olarak daha az kontrol edilir.

Anaerkil toplumlarda hem erkek hem de kadın çok eşli olarak çiftleşebilir. Güney Afrika’nın anasoylu Himba’sı, bu şekilde üretilen en yüksek bebek oranlarından bazılarına sahip.

Bugün kentsel ortamlarda bile, yüksek erkek işsizliği, annelerin kızlarına çocuklarını ve torunlarını büyütmelerine yardım ettiği, ancak çoğu zaman göreli yoksulluk içinde olduğu daha çok kadın merkezli yaşam düzenlemeleri oluşturuyor.

Ancak erkekler tarafından kontrol edilebilen maddi zenginliğin getirilmesi, çoğu zaman anasoylu sistemleri babasoylu sistemlere geçmeye zorladı.

Dinin rolü

Ana hatlarıyla belirtilen ataerkillik görüşü, dinin rolünü önemsiz gibi gösterebilir. Dinler sıklıkla seks ve aile hakkında kuralcıdır. Örneğin, çok eşli evlilik, Hıristiyanlıkta değil, İslam’da kabul edilir. Ancak dünyadaki çeşitli kültürel sistemlerin kökenleri basitçe dinle açıklanamaz.

İslam, MS 610 yılında, o zamanlar çok eşli evliliğin yaygın olduğu göçebe pastoralist grupların yaşadığı dünyanın bir bölümünde (Arap yarımadası) ortaya çıktı, oysa Hıristiyanlık tek eşli evliliğin zaten norm olduğu Roma imparatorluğu içinde ortaya çıktı. Bu nedenle, dini kurumlar bu tür kuralların uygulanmasına kesinlikle yardımcı olurken, dinlerin asıl neden olduğunu iddia etmek zordur.

Nihayetinde, dini normların veya aslında herhangi bir normun kültürel mirası, asıl sebepleri ortadan kalktıktan çok sonra bile katı toplumsal önyargıları koruyabilir.

Ataerkillik bitiyor mu?

Açık olan, normların, tutumların ve kültürün, davranış üzerinde büyük bir etkisi olduğudur. Özellikle altta yatan ekoloji veya ekonomi değişirse, zamanla değişebilirler. Ancak bazı normlar zamanla yerleşik hale gelir ve bu nedenle değişmesi yavaştır.

1970’lerde, Birleşik Krallık’taki evli olmayan annelerin çocukları onlardan alındı ​​ve Avustralya’ya gönderildi (dini kurumlara yerleştirildiler veya evlat edinildiler). Son araştırmalar, cinsiyet eşitliğinden gurur duyan Avrupa ve Amerika toplumlarında kadınların otoritesine saygısızlığın hâlâ yaygın olduğunu da gösteriyor.

Bununla birlikte, cinsiyet normlarının çok daha esnek hale geldiği ve ataerkilliğin dünyanın birçok yerinde birçok erkek ve kadın tarafından sevilmediği açıktır. Birçok kişi evlilik kurumunu sorguluyor.

Kadınlar için doğum kontrolü ve üreme hakları, kadınlara ve aynı zamanda erkeklere daha fazla özgürlük verir. Çok eşli evlilik artık nadir olmakla birlikte, çok eşli çiftleşme elbette oldukça yaygın ve hem yakınlar hem de sosyal muhafazakarlar tarafından bir tehdit olarak algılanır.

Dahası, erkekler giderek çocuklarının hayatlarının bir parçası olmak istiyor ve ailelerinin geçimini sağlama konusunda aslan payını üstlenmek zorunda olmadıklarını düşünüyor. Bu nedenle birçoğu çocuk yetiştirmenin ve ev işlerinin tüm ağırlığını paylaşıyor ve hatta üstleniyor. Aynı zamanda, iş dünyasında daha fazla kadının özgüvenli bir şekilde güç pozisyonları kazandığını görüyoruz.

Hem erkekler hem de kadınlar giderek kendi servetlerini yaratırken, eski ataerkillik kadınları kontrol etmeyi daha da zorlaştırıyor. Kız çocukları örgün eğitimden eşit olarak faydalanırsa ve iş olanakları herkese açıksa, ebeveynlerin erkek taraflı yatırım mantığı ağır yaralanır.

Geleceği tahmin etmek zor. Antropoloji ve tarih, öngörülebilir, doğrusal yollarla ilerlemez. Savaşlar, kıtlıklar, salgın hastalıklar veya yenilikler her zaman pusudadır ve yaşamlarımız için öngörülebilir ve öngörülemeyen sonuçlara sahiptir.

Ataerkillik kaçınılmaz değildir. Dünyanın sorunlarını çözmemize yardımcı olacak kurumlara ihtiyacımız var. Ancak yanlış insanlar iktidara gelirse, ataerkillik yeniden canlanabilir.

---

Ruth Mace. The Conversation. 21 Eylül 2022.