Yeni Tarihleme Yöntemi Tarihöncesine Işık Tutuyor

Araştırmacılar, çanak çömlek tarihlendirmesi alanında yeni bir yöntem geliştirdi. Bu yeni yöntem, arkeologların dünyanın farklı bölgelerinden tarih öncesi buluntuları dikkate değer bir doğrulukla tarihlendirmelerini sağlıyor.

Nature dergisinde detaylı bir şekilde yayımlanan bu heyecan verici yeni yöntem, Britanya, Avrupa ve Afrika’da 8.000 yıla kadar geriye giden önemli yerleşimlerde bulunmuş çanak çömlek tarihlemesinde kullanılıyor.

Çanak çömlek ve tarihleme

Arkeolojik çanak çömlekler yüz yıldan uzun bir zamandır arkeolojik yerleşimlerin tarihlenmesinde kullanılıyor. Ayrıca özellikle Roma döneminden sonrası için oldukça kesin tarihlemeler veriyor. Ancak daha geriye gidildiğinde, örneğin en erken Neolitik çiftçilerin yaşadığı tarih öncesi yerleşimlerden gelen malzemenin tarihlenmesi daha zor. Bunun nedeni seramik türünün ayırt edici özelliklerinin az olması ve kontekst belirleyici sikke ya da tarihsel kayıt olmayışı.

Burada, karbon-14 metodu olarak da bilinen radyokarbon tarihleme yöntemi imdada yetişir. Arkeologlar, şimdiye kadar, çanak çömleklerin tarihini belirlemek için birlikte bulunan kemik ya da diğer organik malzemenin radyokarbon tarihlemesini yapmak zorundaydılar.

(İnce Ayarlı Karbon-14 Tarihleme, Tarihi Yeniden Yazabilir)

Ancak çanak çömlek tarihlemesinde en doğru yöntem, doğrudan bu malzemeyi tarihlemek. Bristol Üniversitesi ekibi, yiyeceklerden arta kalan yağ asitlerinin tarihlemesi yöntemini geliştirdiler.

Ekibin liderliğini yürüten Bristol Üniversitesi Kimya Bölümünden Profesör Richard Evershed, “arkeolojik kapları doğrudan tarihleyebilmek arkeolojinin “Kutsal Kaseleri”nden biri. Bu yeni yöntem 20 yıldan uzun zamandır aklımda olan bir düşünceye dayanıyor ve dünya yüzeyindeki önemli arkeolojik yerleşmelerin daha iyi anlaşılabilmesine olanak sağlıyor.” diyor.

“Daha önce yöntemi doğru şekilde uygulayabilmek amacıyla bazı denemeler yaptık. Ancak bu Bristol’de kendi radyokarbon ünitemizi kuruncaya kadar gerçekleşemedi. Bu önemli adımı mümkün kılan yeni teknolojilerin bir araya gelmesinde belirgin bir özellik var ve artık çözülmesi zor arkeolojik sorular cevaplanabilir.”

Yöntem nasıl işliyor?

İşin sırrı yiyecek kalıntılarından yağ bileşenlerini ayırmak. Bunlar et ya da sütün pişirilmesi sırasında tarih öncesi pişirme kaplarının gözenekleri arasında sıkışmış kalıntılar olabilir. Ekip, yağ asitlerini ayrıştırmada kullanılacak yeni bir teknik geliştirmek ve doğru tarihleme için yeterince saf olduklarından emin olabilmek amacıyla en gelişmiş yüksek çözünürlüklü nükleer manyetik rezonans spektroskopisi ve kütle spektroskopisi teknolojilerini bir araya getirdi.

Sonrasında, yeni uygulamanın, arkeolojide genellikle tarihlemede kullanılan kemik, tohum ve odun analizlerinin verdiği kesinlikte tarihlemeyi sağladığını kanıtlamak zorundaydılar. Bunun için Britanya, Avrupa ve Afrika’da bulunan 8.000 yıla kadar geriye giden, kesin tarihlemeleri yapılmış önemli yerleşmelerden gelen çanak çömlekten alınan yağ asitleri üzerinde çalıştılar.

Yeni yöntem, Somerset’ten ünlü Sweet Track yerleşimi ve Fransa’nın Alsace bölgesinden birkaç alandan Türkiye’deki Dünya Miras Listesi’nde yer alan Çatalhöyük ve Afrika’da Sahra Çölü’ndeki ünlü Takarkori kaya sığınağına kadar birçok yerleşmeden örnekler üzerinde denendi. Uygulamanın yerleşimlerin tarihlemesinde neredeyse bir insan yaşam süresi içinde doğru sonuçlar verdiği kanıtlandı.

İstatistik analizleri yürüten, Tarihsel İngiltere’de (Historic England) Bilimsel Tarihleme Bölümü Yöneticisi, Profesör Alex Bayliss ekliyor, “Arkeoloji camiası için bu gelişmenin önemini abartmıyoruz. Çanak çömlek tipolojisi bu alanda tarihleme konusunda kullanılan en yaygın yöntem. Dolayısıyla farklı seramik türlerini tarih skalasına çok daha doğru şekilde yerleştirmek arkeologlar için büyük önem taşıyor.”

Londra’nın tarih öncesini daha iyi anlamak için seramik kronolojisini kullanmak

Yeni tarihleme yöntemi, İngiltere’de, Londra’da Shoreditch’te ortaya çıkarılan dikkate değer bir çanak çömlek koleksiyonunda kullanıldı. Bu çanak çömlek grubunun başkentte bulunan en önemli İlk Neolitik malzeme olduğu düşünülüyordu. En az 24 farklı kaptan yaklaşık 6,5 kilogram ağırlığında 436 parçayı içeren bu olağandışı koleksiyon, Londra Arkeoloji Müzesi’nden (MOLA – Museum of London Archaeology) arkeologlar tarafından ortaya çıkarılmıştı.

Yerleşme ilk çiftçilerin Britanya’ya geldikleri zamana tarihlenmekteyse de, kaplardan çıkarılan süt yağının Bristol ekibince yeni yöntemle analizine kadar tarihleme kesin bir şekilde yapılamıyordu. Sonuçta koleksiyondaki çanak çömlek parçalarının 5.500 yıllık olduğu ortaya çıktı. Ekip çanak çömlek koleksiyonunu MÖ 3.600 civarında 138 yıllık bir aralığa tarihleyebildi.

Sonuçlar, bugün Shoreditch High Street olan bölgede, yaklaşık 5.600 yıl önce ana besin kaynağı olarak inek, koyun ve keçi sütünden elde edilen ürünleri tüketen yerleşik çiftçilerin yaşadığını gösteriyor. Bu çiftçiler, belirtilen tarihten 400 yıl öncesinde, MÖ 4.000 civarında Kıta Avrupa’dan Britanya’ya tarımı getiren göçmen gruplarla ilişkili olmalı.

MOLA’da tarih öncesi alanında danışman olarak çalışan Jon Cotton, “Bu dikkate değer koleksiyon Londra’nın tarih öncesindeki önemli bir açığını kapatmaya yardımcı oldu. Başkentte, Britanya’ya çiftçiliğin varışından sonraki döneme dair arkeolojik veriler, in-situ (orijinal yerinde) bulunmayı bırakın, çok nadir olarak korunabiliyor. Bugüne kadar sonradan kentin kapladığı alanda ve yakın çevresinde yaşayan insanların, İlk Neolitik dönemde yerleşik ve tarım temelli bir yaşam sürdüklerini gösteren en güçlü kanıtlar bulundu.” diyor.

Bu yerleşimden alınan sonuçlar diğer organik malzemenin korunamadığı, ancak çanak çömleğin günümüze ulaşabildiği koşullarda bu çığır açıcı yeni yöntemin uygulanmasıyla tarih öncesi geçmişe dair önemli bilgilere ulaşılabileceğini gösteriyor.

University of Bristol. 8 Nisan 2020.

Makale: Casanova, E., Knowles, T. D., Bayliss, A., Dunne, J., Barański, M. Z., Denaire, A., … & Barclay, A. (2020). Accurate compound-specific 14 C dating of archaeological pottery vessels. Nature, 580(7804), 506-510.