Ünlü Uluburun Batığındaki Kalayın Kaynağı Belirlendi

3.300 yıl önce batan Uluburun gemisindeki kalayın üçte biri, Özbekistan’da yaşayan küçük pastoralist topluluklar tarafından tedarik edilmiş.

Titanik’in Kuzey Atlantik Okyanusu’nda batmasından 3.000 yıldan fazla bir süre önce, Akdeniz’de Uluburun’un doğu kıyılarında tonlarca nadir metal taşıyarak bir başka ünlü gemi battı.

Bilim insanları, keşfedildiği 1982 yılından bu yana, Geç Tunç Çağı olarak bilinen zaman dilimine hakim olan insanları ve siyasi kurumları daha iyi anlamak için Uluburun Batığının içeriğini araştırıyorlar.

Şimdi ise aralarında St. Louis’deki Washington Üniversitesi’nde Sanat ve Bilimler alanında arkeoloji profesörü olan Michael Frachetti’nin de bulunduğu bir bilim insanı ekibi şaşırtıcı bir bulguyu ortaya çıkardı: Orta Asya’da günümüzün Özbekistan’ında yaşayan küçük yayla pastoralist toplulukları, gemide bulunan kalayın yaklaşık üçte birini üretmiş ve tedarik etmişti.

(İlgili: Antalya’daki 3.600 Yıllık Batıkta Nadir Külçeler Var)

Science Advances’te yayınlanan çalışma, araştırmacıların kalayın bir kısmının, talihsiz geminin kargosunu yüklediği Hayfa’dan 3.200 km’den daha uzaktaki Özbekistan’daki tarih öncesi bir madenden geldiğini yüksek düzeyde kesinlikle belirlemesine olanak tanıyan jeokimyasal analizlerdeki ilerlemelerle mümkün oldu.

Ama bu nasıl olabilir? Bu dönemde, Orta Asya’nın madencilik bölgeleri, büyük bir sanayi merkezi veya imparatorluktan uzakta, küçük dağlık çoban toplulukları tarafından iskan ediliyordu. Ve İran ve Mezopotamya’dan geçen iki bölge arasındaki arazi engebeliydi, bu da tonlarca ağır metalin geçişini son derece zorlaştırırdı.

Frachetti, diğer arkeologlar ve tarihçiler, yapboz parçalarını bir araya getirmeye yardımcı olmaları için görevlendirildi. Bulguları, kalayı küçük madencilik topluluğundan Akdeniz pazarına götürmek için birçok adımı içeren şaşırtıcı derecede karmaşık bir tedarik zincirini ortaya çıkardı.

Frachetti, “Görünüşe göre bu yerel madencilerin, kara ticareti ve diğer bağlantı biçimleri yoluyla geniş uluslararası ağlara erişimi vardı ve bu çok önemli ürünü Akdeniz’e kadar taşıyabildiler.” diyor.

“Kültürel olarak çeşitli, çok bölgeli ve çok vektörlü bir ticaret sisteminin Geç Tunç Çağı’nda Avrasya kalay ticaretini desteklediğini öğrenmek oldukça şaşırtıcı.”

Frachetti’ye göre, madencilik endüstrisinin küçük ölçekli yerel topluluklar veya bu pazar yerini kralların, imparatorların veya diğer siyasi örgütlerin kontrolü dışında müzakere eden özgür işçiler tarafından yönetildiği gerçeği de gizeme ekleniyor.

“Perspektif olarak ifade etmek gerekirse, bu, tüm ABD’nin enerji ihtiyaçlarını Kansas’ın merkezindeki küçük arka bahçe petrol platformlarından sağlamasının ticari eşdeğeri olacaktır.”

Araştırma hakkında

Brooklyn College’da yer ve çevre bilimleri profesörü ve çalışmanın baş yazarı Wayne Powell’a göre, arkeolojik eserlerdeki metalin nereden geldiğini belirlemek için kalay izotoplarını kullanma fikri 1990’ların ortalarına kadar uzanıyor. Ancak, analiz teknolojileri ve yöntemleri net cevaplar verecek kadar kesin değildi. Sadece son birkaç yılda bilim insanları, maden sahalarını metal eser topluluklarıyla doğrudan ilişkilendirmek için kalay izotoplarını kullanmaya başladılar.

Powell, “Geçtiğimiz birkaç on yılda, bilim insanları dünyadaki kalay cevheri yataklarının izotopik bileşimi, aralıkları ve örtüşmeleri ve izotopik bileşimlerin kasiterite oluştuğunda verildiği doğal mekanizmalar hakkında bilgi topladılar.” diyor. “Böyle bir çalışmanın erken aşamalarındayız. Gelecek yıllarda, bu cevher yatağı veritabanının bugünkü Pb izotopları gibi oldukça sağlam hale geleceğini ve yöntemin rutin olarak kullanılacağını umuyorum.”

New York Üniversitesi Antik Dünya Araştırmaları Enstitüsü’nde araştırma üyesi ve Chicago Üniversitesi’nde fahri arkeoloji profesörü olan Aslıhan K. Yener, kurşun izotop analizleri yapan ilk araştırmacılardan biriydi. 1990’larda Yener, Uluburun kalayının ilk kurşun izotop analizini yapan bir araştırma ekibinin parçasıydı. Bu analiz, Uluburun kalayının iki kaynaktan gelmiş olabileceğini öne sürdü: Türkiye’nin Toros Dağları’ndaki Kestel Madeni ve Orta Asya’daki belirsiz bir yer.

Bu çalışmanın ortak yazarlarından Yener, “Ancak analiz eser miktardaki kurşunu ölçtüğü ve kalayın kaynağını hedef almadığı için bu dikkate alınmadı.” diyor.

Yener ayrıca 1980’lerde Türkiye’de kalayı ilk keşfeden kişi oldu. O sırada Yener, tüm bilim camiasının orada, burunlarının dibinde, en eski kalay bronzlarının meydana geldiği yerde var olmasına şaşırdığını söyledi.

Yaklaşık 30 yıl sonra araştırmacılar, gelişmiş kalay izotop analiz teknikleri sayesinde nihayet daha kesin bir cevaba sahip oldular: Uluburun batığındaki kalayın üçte biri Özbekistan’daki Mušiston madeninden elde edildi. Kalayın geri kalan üçte ikisi, günümüz Türkiye’sinde bulunan eski Anadolu’daki Kestel madeninden elde edildi.

Bulgular, 3.000 yıldan daha önceki hayata bir bakış sunuyor

MÖ 1500’de bronz, Avrasya’nın “yüksek teknolojisi” idi ve silahlardan lüks eşyalara, aletlere ve gereçlere kadar her şey için kullanılıyordu. Bronz öncelikle bakır ve kalaydan yapılır. Frachetti, bakırın oldukça yaygın olmasına ve Avrasya’nın her yerinde bulunabilmesine rağmen, kalayın çok daha nadir olduğunu ve yalnızca belirli türdeki jeolojik tortularda bulunduğunu söylüyor.

Frachetti, “Kalay bulmak tarih öncesi devletler için büyük bir problemdi. Ve bu nedenle, asıl soru, bu büyük Tunç Çağı imparatorluklarının, bu kadar nadir bir meta olarak kalay elde etmenin zahmetli olduğu göz önüne alındığında, bronz için geniş taleplerini nasıl besledikleriydi. Araştırmacılar bunu onlarca yıldır açıklamaya çalıştı.” diyor.

Uluburun gemisi, dünyanın en büyük Tunç Çağı ham metal koleksiyonunu getirdi – en yüksek kalitede 11 metrik ton bronz üretmeye yetecek kadar bakır ve kalay. Frachetti’ye göre, Uluburun denizde kaybolmamış olsaydı, bu metal yaklaşık 5.000 Tunç Çağı askerini kılıçlarla donatmak için yeterli olurdu, pek çok şarap testisinden bahsetmeye gerek bile yok.

Frachetti, “Mevcut bulgular, Orta Asya’dan Akdeniz’e geç Tunç Çağı ekonomi politiği boyunca temel malları üreten ve ticaretini yapan bölgesel operatörleri ve sosyal açıdan farklı katılımcıları içeren sofistike bir uluslararası ticaret operasyonunu gösteriyor.” diyor.

Yener, “Küçük ölçekli köyler ve gezici çobanlardan oluşan bir ağ içine yerleştirilmiş Özbekistan’daki madenlerin aksine, Geç Tunç Çağı’nda eski Anadolu’daki madenler, Büyük Ramses için büyük bir tehdit oluşturan küresel bir emperyal güç olan Hititlerin kontrolü altındaydı.” diyor.

Bulgular ayrıca, 3.000 yıldan daha önceki yaşamın bugünkünden çok da farklı olmadığını gösteriyor.

Powell, “COVID-19 ve Ukrayna’daki savaş nedeniyle yaşanan aksamalar ile ekonomimizi, ordumuzu ve yaşam standardımızı sürdürmek için karmaşık tedarik zincirlerine nasıl bağımlı olduğumuzun farkına vardık. Bu tarih öncesi için de geçerliydi. Krallıklar yükseldi ve düştü, iklim koşulları değişti ve yeni halklar Avrasya boyunca göç ederek, hem silahlar hem de tarım araçları için gerekli olan kalaya erişimi potansiyel olarak kesintiye uğrattı veya yeniden dağıttı.” diyor.

“Kalay izotopları kullanarak, toplumdaki bu arkeolojik olarak belirgin bozulmaların her birine bakabilir ve bağlantıların koptuğunu, korunduğunu veya yeniden tanımlandığını görebiliriz. İlişkisel bağlantıları göstermek için zaten DNA analizimiz var. Çanak çömlek, cenaze uygulamaları vb. fikirlerin aktarımını ve bağlantısını gösterir. Artık kalay izotoplarla, uzun mesafeli ticaret ağlarının bağlanabilirliğini ve sürdürülebilirliğini belgeleyebiliyoruz.”

Keşfedilecek daha fazla ipucu

Mevcut araştırma bulguları, Geç Tunç Çağı’nda Uluburun batığı ve Avrasya kalay borsasındaki metalin kökenleri hakkında onlarca yıllık tartışmaları çözüyor. Ancak keşfedilecek daha çok ipucu var.

Metaller çıkarıldıktan sonra nakliye için işlendi ve nihai olarak nakliye için külçe olarak bilinen standartlaştırılmış şekillere eritildi. Frachetti, külçelerin farklı şekillerinin tüccarların nereden geldiklerini bilmeleri için kartvizit görevi gördüğünü söylüyor.

Uluburun gemisindeki külçelerin çoğu, daha önce Kıbrıs menşeli olduğuna inanılan “öküz derisi” şeklindeydi. Bununla birlikte, mevcut bulgular, öküz derisi şeklinin daha doğudan kaynaklanmış olabileceğini düşündürüyor. Frachetti, kendisi ve diğer araştırmacıların külçelerin benzersiz şekillerini ve ticarette nasıl kullanıldıklarını incelemeye devam etmeyi planladıklarını söylüyor.

Washington University in St. Louis. 30 Kasım 2022.

Makale: Wayne Powell et al. (2022). Tin from Uluburun shipwreck shows small-scale commodity exchange fueled continental tin supply across Late Bronze Age Eurasia. Science Advances.