Taş Devri Avcı-Toplayıcıları Hammaddeyi Nereden Buluyordu?

Uluslararası araştırma ekibi, güney Afrika’daki erken insanların doğru taş rengini bulmak için uzun mesafeler kat ettiğini ortaya koydu.

Yeni bir çalışma, Afrika’da daha Taş Çağı’nda insanların, alet yapımında hammadde olarak kullanılacak renkli taşları temin etmek için uzun mesafeler kat ettiğini gösterdi. Çalışmaya, Tübingen Üniversitesi Erken Prehistorya ve Kuvaterner Ekoloji Bölümü ile Senckenberg İnsan Evrimi ve Paleoçevre Merkezi’nden Dr. Gregor D. Bader liderlik etti.

Araştırmacılar, günümüz Güney Afrika ve Mozambik sınırlarında, eski adıyla Svaziland, şimdiki adıyla Esvatini Krallığı’nda yer alan, 40.000 yıl öncesine uzanan buluntu yerlerindeki işlenmiş taş aletleri ve doğal kaya yataklarını inceledi. Binlerce yıl önce avcı-toplayıcıların kırmızı jasper, yeşil kalsedon ve siyah çört gibi çarpıcı renklere sahip belirli kayaçları toplamak için 30 ila 100 kilometre yol kat ettikleri anlaşıldı. Çalışma Journal of Archaeological Science’da yayımlandı.

(İlgili: Taş Devri Ustaları, Hammadde Seçimi Konusunda Bilinçliydi)

Erken insanların hareketlerini ve göçlerini yeniden kurmak için tüm peyzaja bakmanın faydalı olduğunu belirten uluslararası ekip, çalışmaya aletler ve potansiyel hammadde kaynakları bulunan birkaç alanı dahil etti.

Dr. Bader, “Lobamba’daki Ulusal Müze koleksiyonlarıyla Esvatini bu açıdan iyi koşullar sundu. Çok sayıda arkeolojik sahadan eserler orada muhafaza ediliyor” diyor. Araştırmada Hlalakahle, Siphiso, Sibebe ve Nkambeni adlı dört sahadan taş eserler incelendi.

Bader’in ekibi, ABD Missouri’deki araştırma reaktöründen Dr. Brandi MacDonald ile yakın çalışarak, taşların kaynağını belirlemek için nötron aktivasyon analizi kullandı. Bu yöntemde taş örnekleri nötronlarla ışınlanır; örnekteki atom çekirdekleri ile nötronlar etkileşir. Ortaya çıkan ürünler ve yayılan ışıma, taş örneğinin nicel bileşimini, içerdiği elementleri ve farklı kütleli izotoplarını ortaya koyar. Araştırmada jeokimyasal parmak izi de denilen bu özgül desen, farklı taş türleri ve geldikleri yerler için karakteristiktir.

“Yöntem tahribatlı olmakla birlikte, yalnızca çok küçük örnek miktarları gerekir ve sonuçlar mükemmeldir” diye açıklıyor Bader. “Kullanılan taşın analiz desenleri ile bölgedeki kayalarınkini karşılaştırarak ham taşın kaynağını tam olarak saptayabiliyoruz.”

Tercihler Kırmızı Jasper’e Kayıyor

Sahalardan elde edilen yeşil kalsedon ve kırmızı jasperdan yapılmış aletlerin jeokimyasal izleri, 20 ila 100 kilometre uzaklıktaki Mgwayjza Vadisi’ndeki karşılık gelen kayaç yataklarıyla aynı çıktı.

Bader, “Kullanılan taşların yerel Komati ve Mbuluzi nehirleri aracılığıyla taşınmış olup olmadığını hesapladık. Ancak bu, en fazla Hlalakahle’ye kadar mümkün olabilirdi; Siphiso, Sibebe ve Nkambeni ise oradan çok uzakta kalıyor. Avcı-toplayıcıların en kısa güzergâhları izlediklerini varsaysak bile, kayaç yatakları ile taşların kullanıldığı yerler arasında yine de kayda değer mesafeler görüyoruz. Ayrıca diğer erken insan gruplarıyla malzeme değişimi de düşünülebilir” diyor.

Taşlar uzun mesafeler boyunca taşınmıştı. “Renkli ve parlak malzemeler erken insanlar için çekici görünüyordu; bunları aletleri için sıkça kullanmışlar. Renklerin sembolik bir anlamı olup olmadığını yalnızca tahmin edebiliriz.”

Bader’e göre özellikle ilginç olan, renk tercihlerinin zaman içinde değişmiş olması. Afrika’da 40.000–28.000 yıl önceki Orta Taş Çağı’nda siyah ve beyaz çört ile yeşil kalsedon sık kullanılırken, daha sonraki Taş Çağı’nda (yaklaşık 30.000 ila 2.000 yıl önce) kırmızı jasper özellikle gözde hâle gelmiş.

“Her iki renk de aynı vadide ve aynı nehir çökellerinde yan yana bulunduğuna göre, farklı zamanlarda bilinçli malzeme seçimi yapıldığını varsayabiliriz” diyor Bader.

Eberhard Karls Universität Tübingen. 10 Temmuz 2025.

Makale: Bader, G. D., Sommer, C., Linstädter, J., Masia, D. P., Blessing, M. A., Forrester, B., & MacDonald, B. L. (2025). Decoding hunter-gatherer-knowledge and selective choice of lithic raw materials during the Middle and Later Stone Age in Eswatini. Journal of Archaeological Science, 180, 106302.