Tarihteki En Kötü 5 Finansal Felaket

Hayat pahalılığının arttığı şu günlerde, geçmişte yaşanmış en kötü finansal felaketlerden ne gibi dersler alabiliriz?

2022 yılında dünya genelinde ekonomilerin, yaşam maliyetinin artması nedeniyle  son zamanlardaki en kötü mali felaketin eşiğinde olduğu bildiriliyor. Telegraph’a göre, özellikle İngiltere’de bir çeşit durgunluk görülürken, The Guardian’a göre enflasyon şimdiden 30 yılın en yüksek seviyesi olan yüzde 5,5’e yükseldi.

Bu yükseliş, herhangi bir ücret artışı ile aşılamadığından, vergi artışları, halkı zorlayacak gibi görünüyor.  The Evening Standard’a göre, İngiltere’nin 1970’lerdeki ekonomik gerilemeye benzer şekilde bir kez daha “stagflasyon” dönemiyle karşı karşıya kalması mümkün.

(İlgili: 3200 Yıl Önce Yaşanan Küresel Ekonomik Çöküş ve Troya’nın Düşüşü)

Yüzyıllar boyunca, ulusal maliyeye ve aile ekonomisine zarar veren birçok benzer mali felaket, ekonomik çöküşler ve küresel krizler yaşandı.  1772’deki Kredi Krizi’nden 2008’deki Büyük Durgunluk’a kadar, bu olayların çoğu, bize bugün karşılaştığımız durumla başarılı bir şekilde nasıl başa çıkılacağı konusunda önemli dersler bıraktı.

İşte tarihin en kötü finansal kriz ve resesyonları ve onlardan öğrendiklerimiz:

1- 1772 Kredi Krizi

Haziran 1772’de, Londra’daki Neale, James, Fordyce ve Down bankaları, Doğu Hindistan Şirketi’nde (EIC) yaklaşık 300.000 £ (yaklaşık 48.8 milyon £ veya bugünün parasıyla 64 milyon $) değerinde spekülatif hisse senedi kaybının ardından çöktü.

Ancak Liberty Street Economics, krizin en ciddi şekilde EIC’yi etkilediğini ve şirketin büyük bir nakit sıkıntısıyla karşı karşıya kaldığını belirtti.  Boston Çay Partisi Müzesi’ne göre, EIC’nin çökmesini önlemek için, 1773’te İngiliz hükümeti, şirkete Kuzey Amerika çay satışlarında tekel hakkı veren Çay Yasası’nı çıkardı. 16 Aralık 1773’te Amerikan vatanseverleri, Boston Çay Partisi olarak bilinen bir protestoda 342 sandık çayı denize attılar.

Liberty Street Economics’e göre: “1700’lerin sonlarından beri kredi riskini anlamak için çok şey yapıldı. Artık tarihin tekerrür etmesini engellemeye yardımcı olan hizmetlerimiz var. Kredi derecelendirme kuruluşları günümüzde hem kurumlara hem de bireylere bu hizmetleri sağlıyor” diyor.

2- 1873’te Panik ve “Uzun Buhran”

Orijinal adı ile “Büyük Buhran” 1873’te Viyana Menkul Kıymetler Borsası’nın çöküşüyle başladı. İngiltere’deki panik, neredeyse yirmi yıl süren bir ekonomik durgunluk dönemiyle sonuçlandı. Bu süreç, en az 23 yıl sürdüğü için artık “Uzun Buhran” olarak biliniyor.

Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde gümüşün parasallaştırılmasının yanı sıra artan spekülatif yatırım, felaketin sık sık belirtilen nedenlerinden bazıları.

Michel Beaud, “Büyük Buhran’dan Büyük Savaşa” adlı makalesinde şunları yazdı: “Viyana’daki borsayı önce Avusturya’daki sonra da Almanya’daki banka iflasları izledi. Ayrıca Beaud, dökme demir fiyatlarının yaklaşık yüzde 27 oranında düşmesi ile birlikte fiyat artışlarının ve kar oranının azalmasının, Alman endüstrisi üzerine zincirleme bir etki oluşturduğunu iddia ediyor.

ABD’de Jay Cooke & Co gibi bankalar tahvil satarak -özellikle de demiryolu tahvillerini- finansman sağladılar. İnşaat maliyetleri artarken Jay Cooke & Co ve diğer bankacılık kurumu çöktü. Sonuç, 20 Eylül’de New York Menkul Kıymetler Borsası ilk kez ticareti durdurmak zorunda kaldı. İngiltere’de ihracat %25 düşerken işsizlik neredeyse iki katına çıktı (1873’te 7.490 ve 1879’da 13.130). Ekonomik İşler Enstitüsü Başkanı Stephen Davies’e göre, 1873 krizinin temel nedenlerinden biri ticari ve endüstriyel üretkenlikteki hızlı artıştır.

Bu durum, birçok yeni ürün yarattı ama aynı zamanda eski endüstriler küçüldükçe çok büyük düzenlemelere de yol açtı. Ayrıca dünya ekonomisinin odağında, Almanya ve ABD gibi dünyanın yeni gelişen bölgelerine doğru bir kayma oldu. Davies, 2012’deki sorunlara baktığında, 1873 çöküşünden çıkarılması gereken dersin şu olduğunu belirtiyor: “Altta yatan sorun, talepteki basit bir düşüşten ziyade, uzun vadeli bir ekonomik yeniden düzenlemedir.”

3- Büyük Buhran

Khan Academy’ye göre, 24 Ekim 1929’da ABD borsası 18 aylık spekülatif satın almanın ardından çöktü.  Zayıf bankacılık sistemi, endüstriyel aşırı üretim ve tarım fiyatlarındaki çöküşle birleştiğinde, “Büyük Buhran” olarak anılan bir finansal krizi tetikledi.

Federal Rezerv Yönetim Kurulu üyesi Ben Bernake’e göre, Büyük Buhran “Amerikan Tarihinin en kötü felaketlerinden biri” idi.

ABD ekonomisi beş yıl içinde yüzde 50 küçüldü ve yaklaşık 15 milyon insan işsiz kaldı. The Balance’a göre, 1933’te 4.000 banka batmıştı.

Büyük Buhran’ın küresel ekonomi üzerinde büyük etkisi oldu. İngiltere’de ihracatın değeri yarıya indi ve işsizlik iki katına çıkarak yüzde 20’ye ulaştı. The British Library’ye göre, İngiliz ekonomisi ancak 1931’de, sterlin 1931’de yüzde 25 oranında devalüe edildikten sonra toparlanmaya başladı. Almanya’da, Büyük Buhran genellikle Nazilerin yükselişine yardımcı olan bir faktör olarak kabul edildi, ancak 2017 tarihli bir makalede, Şansölye Heinrich Brüning tarafından dayatılan kemer sıkma önlemlerinin önemi de belirtildi. Birçok ülkede, bunalım faşizmin yükselişiyle bağlantılıydı.

ABD’de Franklin D Roosevelt, ülke ekonomisini kurtarmak amacıyla “New Deal” ekonomi politikaları serisini başlattı. 1933’ten 1939’a kadar üç dalga halinde başlatılan, işsizler için iş yaratmaya, çiftçilik ve tarım yardımı sağlamaya, sosyal güvenlik (bir tür emekli maaşı) ve işçi haklarını artırmaya odaklandılar. The Balance’a göre tarihçiler, programı “güvenlik ağları ve sübvansiyonlu kapitalizm” olarak tanımladılar ve getirdiği birçok şey (asgari ücret ve sosyal güvenlik gibi) bugün hala önemini koruyor.

4- 1970’lerin Ekonomik Krizi

The Guardian’a göre, 1960’ların sonlarında enflasyon, başta ABD ve İngiltere’de olmakla birlikte  dünya genelinde yükseliyordu. İsrail ve Arap devletlerinden oluşan bir koalisyon arasındaki Yom-Kippur savaşıyla kriz başladı.  Çatışma petrolde keskin bir yükselişi tetikledi. Ayrıca, petrol krizinin “küresel ekonomideki rüzgarı savurduğu ve bir borsa çöküşünün tetiklenmesine sebep olduğu” bildirildi.

Deloitte’a göre, Birleşik Krallık’ta enflasyon yüzde 20’nin üzerine çıktı ve sonunda yüzde 24’e ulaştı. Economics Help’e göre, bu sadece petrol krizinden değil, aynı zamanda artan ücretlerden, 1972 bütçesinden (büyük vergi indirimleri dahil) ve tüketici harcamalarındaki daha fazla büyümeden kaynaklanıyordu.

6 Kasım 1972’de İngiliz hükümeti, enflasyonu düşürmek için ücretlere bir üst sınır koymaya çalıştı, ancak BBC’ye göre bu, kömür madencilerinin grevine yol açtı. The Blackout Report’a göre, bu grev yakıt sıkıntısıyla sonuçlandı ve 1974’te Başbakan Edward Heath, ülkenin elektrik arzının karneye bağlı olduğu üç günlük bir süreci uygulamak zorunda kaldı.

1975 yazında İngiltere’de yaşam maliyeti yüzde 26’ya yükselmişti. Bu, Ian Macleod tarafından icat edilen bir deyim olan ve “stagflasyon” olarak bilinen, ülkenin hem işsizlik hem de enflasyon yükselişini aynı anda yaşadığı ilk olaydı.

Ocak 2022’de The Times Money Mentor, stagflasyonun bir kez daha İngiltere’ye dönme riskinin olduğunu ve Aralık 2021’de enflasyonun yüzde 5,4’e yükselebileceğini öne süren bir makale yayımladı. Ayrıca bu öngörülerin yapıldığı sırada, mevcut Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) Büyüme Oranı sadece yüzde 1’di.  Sonuç itibari ile Enerji fiyatlarının yükselişte olmasıyla birlikte, bu krizden öğreneceğimiz çok şey var gibi görünüyor.

5- 2008 Ekonomik Bunalımı

The Balance’a göre, 2008’deki mali çöküş ve küresel durgunluk, “1929 Büyük Buhranı’ndan bu yana en kötü ekonomik felaket” oldu. Investopedia’ya göre, çöküş öncelikle ABD Konut Piyasası’nın çöküşüyle ​​tetiklendi.  İngiltere’de, ABD yüksek faizli ipotek piyasasındaki sorunları ilk hisseden Northern Rock oldu. İhraçları kamuya açıklandığında, İngiltere Bankası’na göre bankadan para çekme yarışı tetiklendi. 15 Eylül 2008’de ABD’de, Lehman Brothers (1847’de kurulmuş bir yatırım bankası) çöktü ve küresel bir finansal çöküşü tetikledi. The Guardian’a göre, İngiltere’de resesyon resmen 23 Ocak 2009’da Ulusal İstatistik Ofisi’nin 2008’in son iki çeyreğinde ekonominin küçüldüğünü bildirmesi ile başladı.

Yine bu kuruma göre, durgunluğun bir sonucu olarak İngiliz ekonomisinin toparlanması beş yıl sürdü ve 2011’in sonunda yaklaşık 2,7 milyon kişi işsiz kaldı. St Louis Federal Rezerv Bankası 2011 yılında ‘Finansal Krizden Alınan Dersler’ konulu bir konferans verdi. Bunda, diğer noktaların yanı sıra, “Borçların yüksek olması, borçluların borcunu geri ödeyememe konusundaki belirsizliği ve (diğer faktörlerin yanı sıra) konut fiyatlarının sürekli artacağı beklentisi, yanlış yönlendirilen bir rahatlık dönemi yarattı” dedi.

Live Science. 8 Mart 2022.