Roma İmparatorluğu Neden İkiye Bölündü?

Devasa büyüklükteki Roma imparatorluğu, MS dördüncü yüzyılda ikiye bölündü. Peki bu bölünmede neler rol oynadı?

Eski bir atasözü, Roma’nın bir günde inşa edilmediğini, yani büyük projelerin tamamlanması zaman aldığını belirtir. Örnek olarak Roma İmparatorluğu yavaş yavaş kuruldu ve yüzlerce yıl içinde bir şehir devletinden, Britanya’dan Mısır’a uzanan devasa bir imparatorluğa dönüştü.

Ve nasıl Roma ve imparatorluğu bir günde kurulmadıysa, bir günde de yıkılmadı. Yüzyıllar boyunca Roma, imparatorluğun merkeziydi, ancak Roma’nın kaderi değiştikçe, güç merkezi sonunda şehirden uzaklaştı ve imparatorluk MS 395’te kalıcı olarak iki ayrı devlete bölündü – biri doğuda, diğeri batıda. Peki Roma İmparatorluğu neden Batı Roma İmparatorluğu ve Doğu Roma İmparatorluğu olarak ikiye ayrıldı? Ve bu hemen mi oldu?

(İlgili: Konstantinopolis Ne Zaman İstanbul Oldu?)

Kısacası, imparatorluğun muazzam büyüklüğü bu bölünmede bir rol oynadı, çünkü devasa sınırları yönetmeyi zorlaştırmıştı. Ancak siyasi ve sosyal istikrarsızlık, isyanlar, istilalar ve imparatorluğa yapılan baskınlar gibi diğer faktörler de bölünmeye yol açtı.

Geniş bir imparatorluk

Roma İmparatorluğu’nun çok büyüdüğü için parçalandığını düşünmek kolay, ancak Galler’deki Swansea Üniversitesi’nde profesör Mark Humphries’e göre, bunun nedeni “bundan daha karmaşık.” Roma İmparatorluğu, büyüklüğünün yanı sıra, rakip Roma yöneticileri ve yabancı kabileler ve imparatorlukların sınırlarını tehdit etmesi gibi çok yönlü sorunlarla da karşı karşıya kaldı.

Bununla birlikte, imparatorluğun büyüklüğü etkileyiciydi ve bu durum sayısız zorluk yarattı.

İngiltere’deki King’s College London’da Orta Çağ tarihi profesörü olan Peter Heather, “Roma İmparatorluğu, Batı Avrasya’nın gördüğü en büyük devletti ve haritada büyük görünse de, iletişim hızları nedeniyle pratikte daha da büyüktü.” diyor.

“Karada günde yaklaşık 32 kilometre seyahat etmek mümkündü. Mesafenin gerçek ölçüsünün, bir kişinin karayı ne kadar sürede kat edebildiği göz önüne alındığında, İmparatorluk, tüm niyet ve amaçlarla, bugün bize göründüğünden 20 kat daha büyüktü.”

Roma İmparatorluğu, zirvesinde, Avrupa’nın çoğunu, ayrıca Afrika ve Asya’nın bazı bölgelerini kapsıyordu. Batıda Atlantik Okyanusu’ndan doğuda şu anda Irak, Kuveyt, Türkiye ve Suriye’nin bir parçası olan bölgeye kadar uzanıyordu.

Roma İmparatorluğu bir dereceye kadar kendi başarısının kurbanı oldu. O kadar büyüdü ki birçok farklı bölge ve kültürü içine aldı ve büyüdükçe sınırları da büyüdü. Sonuç olarak, saldırılar ve istenmeyen sınır geçişleri – ağırlıklı olarak Gotlar ve diğer barbar gruplar tarafından – daha yaygın hale geldi ve bu saldırılar, etkili ve zamanında baş edilmesi daha zor hale geldi.

Ancak Heather, Roma İmparatorluğu’nun bölünmesindeki tek faktörün büyüklüğü olmadığı konusunda hemfikir. Heather, “Boyut tek bir açıklama değil, çünkü MS 1. yüzyıldan itibaren çok büyüktü ve sadece 4. yüzyılda sistemik bir bölünme görüyoruz.” diyor.

Peki başka ne rol oynadı? Heather, “Benim görüşüme göre, temel mesafe sorununu iki ek faktör birleştirdi. Birincisi, Perslerin MS 3. yüzyılda süper güç statüsüne yükselmesi, bu da Roma’nın Pers sınırına yakın bir yerde bir imparatora sahip olması gerektiği anlamına geliyordu.” diyor. İkincisi, 4. yüzyılda “Romalı” tanımının İskoçya’dan Irak’a kadar taşralı seçkinleri kapsayacak şekilde değişmiş olması. İmparatorluğun ölçeği göz önüne alındığında, birçok “Romalı”nın Roma şehri ile çok az ilişkisi vardı ya da hiç ilişkisi yoktu. İmparatorluğu bölmenin, bu çeşitli, genellikle farklı bölgeleri ve kültürleri denetlemeyi kolaylaştıracağı düşünülüyordu.

Son bölünme

Humphries’e göre, Roma İmparatorluğu’nun bölünmesi uzun zaman önceydi ve bölünmeler, 4. yüzyıldaki nihai, kalıcı Doğu-Batı ayrımından önce meydana gelmişti.

Humphries, “Bölünmenin genellikle belirli bir zamanda gerçekleştiğini düşünürüz. Verilen en yaygın tarih, Roma imparatoru I. Theodosius’un öldüğü ve yerine sırasıyla Doğu ve Batı’da hükümdar olan oğulları Arcadius ve Honorius’un geçtiği MS 395’tir.” diyor.

“Bununla birlikte, birden fazla imparatora sahip olan yönetim ilkesi, bu noktada bir yüzyıldan fazla bir süredir imparatorluk hükümetinin çerçevesinin bir parçası olmuştu. MS 284’te imparator olan Diocletian, imparatorluk hükümetinin çeşitli konfigürasyonlarını denedi.”

Diocletianus, biri doğuda diğeri batıda olan iki kıdemli imparator ya da augusti ile iki küçük hükümdar ya da caesar arasında bir tetrarşi ya da dörtlü bir yönetim kurdu.

Tetrarşi, Diocletian’ın MS 305’te tahttan çekilmesinden kısa bir süre sonra dağıldı ve çeşitli augusti ve Caesar’lar iktidar için savaştıktan sonra, I. Constantine MS 324’te ortak hükümdarlarını yendiğinde imparatorluk yeniden bir araya geldi. Ancak imparatorluk, Constantine’in ölümü üzerine bu kez üç oğlu arasında yeniden bölündü.

Öyleyse, eğer Roma İmparatorluğu sık sık alıntılanan 395 tarihinden çok daha erken bölündüyse, tarihçiler neden o yılı imparatorluğun ikiye bölündüğü zaman olarak gösteriyorlar? Humphries, “395’ten sonra olanın, bölünmenin daha keskin göründüğünden şüpheleniyorum.” diyor.

“Belki de 395’ten önce İmparatorluğun birliğine aşırı vurgu yapılıyordu. I. Theodosius’un birleşik bir Roma İmparatorluğu’nun son hükümdarı olduğu fikri tamamen saçmalık. Örneğin, Theodosius, bazı kişileri her zaman meşru imparatorlar olarak tanımamayı seçmiş olsa bile, neredeyse her zaman bir başkasıyla birlikte yönetmişti. Bu, 395’ten önce bir bölünmenin halihazırda yürürlükte olduğunu gösteriyor.”

Peki, imparatorluk ikiye bölündüğünde, iki devlet arasındaki ilişkiler nasıldı? İmparatorluğun her iki tarafı da yakın bir şekilde birlikte çalıştı ve birleşik bir yapı olarak mı hareket etti?

Heather, “Her zaman değil. Uzun vadede yönetimi bölmek ve yöneticiler arasında iyi ilişkiler sürdürmek çok zordu. Gerekli olduğu için yapıldı, ancak genellikle gerginlik yarattı ve bu kaçınılmaz bir sorundu.” diyor.

Humphries, Heather’ın iddiasını kabul ediyor.

Humphries, “İdeal, uyum içinde hüküm süren iki parçaydı. Doğu ve Batı’daki imparatorlar birbirlerinin adına sikkeler basarlardı ve Vandallara karşı Doğu’dan Batı’ya askeri yardım gönderilirdi. Bununla beraber gerilimli anlar da yaşandı. Bazen ilişkiler bozulabilir.” diyor.

Humphries, “Örneğin, Doğu ve Batı’nın diğerinde atanan konsülleri tanımayı reddetmesi olayı çoğu zaman yaşandı. Stilicho’nun Batı’da güçlü ve etkili bir Gotik askeri lider hakimiyeti döneminde, Doğu’nun konsüllüğe atananları 399 ve 400’de Batı’da tanınmadı. Konsülleri tanımayı reddetmek, imparatorluğun farklı bölgelerindeki imparatorlar arasındaki ilişkilerde daha önceki sorunların bir parçasıydı.” diyor.

Zamanın bu noktasında, Humphries’e göre konsüllük tamamen onurlu bir konumdu ve genellikle yüksek güçlü bir işten ziyade bir ödül olarak görülüyordu. Bu nedenle, bir konsülden kaçınmak, çoğu zaman kahraman bir kişiye karşı küçümseme göstermekti. Bu nedenle, bir konsülden kaçınmak, saygın, çoğu zaman kahraman bir kişiye karşı küçümseme göstermekti.

Bölünmüş hane

Batı İmparatorluğu nihayetinde MS 476’da, genellikle İtalya’nın ilk “barbar kralı” olarak anılan bir Germen lider olan Odoacer’ın isyan edip imparator Romulus Augustulus’u devirmesiyle çöktü. Bu, yaygın olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun son noktası olarak kabul edilir.

Bizans İmparatorluğu olarak da bilinen Doğu Roma İmparatorluğu, çoğu tarihçi bunu “gerçek” Roma İmparatorluğu’nun bir parçası olarak görmese de, 1453’e kadar hayatta kaldı.

Heather, “Ben -ve bu konuda yalnız değilim- Bizans İmparatorluğu’nun, Vizigot veya Frank krallıkları gibi batıdaki muadillerinden herhangi biri kadar Roma İmparatorluğu’nun halefi bir devlet olduğunu iddia edebilirim.” diyor.

Live Science. 25 Eylül 2022.