Parka: Kuzey Kutbundan Bir Hediye

Parkalar dünyanın dört bir yanındaki gardıroplarda bulunabilir, peki bu klasik tasarımın Kuzey Kutbu’nda ortaya çıktığını biliyor muydunuz?

Citi’nin Kuzey Kutbu: Kültür ve İklim adlı serginin küratörü Amber Lincoln, Kuzey Kutbu parkaların nasıl yapıldığını, sizi nasıl sıcak tuttuğunu ve tasarımlarının neleri ifade ettiğini araştırıyor.

(İlgili: İnsanlar 40.000 Yıldan Önce Kuzey Kutbu’na Gelmiş)

‘Parka’ nedir?

Kapüşonlu bir tür sıcak kışlık montu tanımlayan ‘parka’ kelimesi Nenets dilinden (Kuzeybatı Sibirya’nın Yerli Halkları) türedi. Nenetler sadece Kuzey Kutbu’nun yüksek kesimlerinde şiddetli soğuklarla yaşamakla kalmıyor, aynı zamanda bu çok soğuk havalarda ren geyikleriyle birlikte kızaklarla ve kar arabalarıyla binlerce kilometre yol kat ediyorlar. Onlar için parka kesinlikle olmazsa olmaz.  

Nenetler, diğer Yerli Kuzey Kutbu Halkları gibi, yerel hava koşullarına, mevcut malzemelere ve estetik değerlere dayalı olarak farklı parka stilleri oluşturdular. Artık her yerde bulunan ve kapüşonuyla tanımlanan bu dış giyim giysisinin varlığı ve stilistik çeşitliliği için Kuzey Kutbu Yerli Halklarına teşekkür etmeliyiz. Aralarında Patagonia, Superdry, North Face ve Sweaty Betty’nin de bulunduğu pek çok büyük dış giyim firması, Arktik terzilerden ustaca tasarımlar ödünç aldı- bu, Kuzey Kutbu halklarının dünyayla paylaştığı bir armağan.

Bir parkayı parka yapan şeyin temeli, takılı kapüşonudur. Ancak bu tanımlayıcı özellik kesinlikle yaratıcı ifadenin önünde bir engel değil. Kuzey Kutbu’nun yerli halkları baş döndürücü çeşitlilikte malzeme, stil ve teknik kullanarak parkalar ürettiler.

Kuzey Kutbu parkaları nelerden yapılır?

Parkalar çok çeşitli malzemelerden yapılıyor, ancak karibu veya ren geyiği kürkü, inanılmaz sıcaklıkları nedeniyle Kuzey Kutbu’nda yaygın olarak tercih ediliyor. Bilim insanları, taramalı elektron mikroskobu kullanarak bir ren geyiği kılını büyüterek baloncuk sargısına benzeyen bir yapıyı ortaya çıkardı. Bu yapı sıcak havayı hapsederek hayvanı ya da kürkten yapılmış giysiler giyen herkesi çok sıcak tutuyor.

Ancak karibu veya ren geyiği kürkü ıslanırsa, kıllar suya doygun hale gelir ve artık ısıyı hapsedemez. Bu nedenle, karibu veya ren geyiği kürkü giysilerindeki kar ve buz kristallerinin temizlenmesi çok önemli. Aksi takdirde erimiş kar veya buz parkayı doyurur. Bu resimde, kürk giysileri sıcak bir eve ya da kulübeye götürmeden önce kar ve buz kristallerini bir kar bıçağıyla temizlemek gibi gündelik bir görev tasvir ediliyor.

Hayvan kürkünün hem yaşı hem de mevsimselliği farklı türde malzeme özellikleri üretir. Genç geyik yavruları genellikle çocuk giysilerinde kullanılır. Batı Grönland’dan gelen bu zarif genç kadın parkası muhtemelen derilerin en ince olduğu yaz mevsimindeki karibu kürkünden yapılmıştı. Narin motifleri ve süslemeleri sergilemek için özenle işlenmiş ve kesilmişti.

Kuş tüyleri, balık derisi ve hatta fok bağırsağı parka yapımında kullanılan diğer malzemelerdi, ancak günümüzde daha az kullanılıyorlar. Bu güzel siyah beyaz parka, Küçük Auk ya da kalın gagalı murre kuşlarının derilerinden yapılmıştı. Kuzeybatı Grönland’dan ve 1880’lerde bir Inughuit terzi tarafından yapılmıştı. Amerikalı kaşif Robert Peary, bunu Doğu Arktika bölgesine yaptığı keşif gezilerinden biri sırasında Nunavut’taki Smith Sound’dan almıştı. Tıpkı şişme montlarımızın içini dolduran kuş tüyü gibi, bu deriye yapışan kuş tüyleri de yalıtım sağlar ve nemi uzaklaştırır ve tüyler tene değecek şekilde giyilirdi.

Kuş derisinden kısa parka (üstte), Batı Alaska’dan farklı hayvan kürklerinden yapılmış bu uzun süslü kadın parkası ile zıtlık oluşturuyor.

Farklı parka tasarımları ne anlama geliyor?

Parkalar ve diğer dikilmiş giysiler, üreticinin becerisi ve evinin başarısı hakkında önemli mesajlar ilettiğinden, kürk giysiler güzel olmak için yapılır. Terziler yaratıcılıklarını ve soylarını yaptıkları işlevsel giysilerde ifade ederler. Kotzebue Alaska’dan Inupiat terzi Ester Norton tarafından yapılan parkadaki gibi süsleme desenleri genellikle aileler arasında aktarılır.

Farklı stiller ve desenler kişinin nereli olduğunu ve kime ait olduğunu gösterir. Parkalar genellikle aile üyeleri için hediye olarak yapılır. Bazı parkalar genç akrabalara aktarılır, ancak çoğu zaman parkalar belirli bir kişi için yapılır. Kimlik ve aile ile olan bağları nedeniyle parkalar, Alaska, Nome’deki Iditarod Kızak Köpeği yarışının sonu gibi kutlamalar ve festivaller sırasında gururla giyilir.

Kuzey Kutbu’nda insanlar ne zamandan beri parka giyiyor?

İğneyle dikilen parkalar gibi özel dikilmiş giysiler Kuzey Kutbu’nda yaşamı mümkün kıldı. Vücuda oturan giysiler insanları soğuktan yalıtırken seyahat etmek, avlanmak ve görevlerini yerine getirmek için özgürce hareket etmelerini sağlıyordu. En eski giysilere arkeolojik kayıtlarda rastlamak son derece nadir olsa da, kemik, diş ve boynuz üzerine oyulmuş figürinler ve kazınmış resimler, 20.000 yıl öncesine ait kapüşonlu giysiler giyen insanları tasvir ediyor!

Parka ve diğer özel giysilerin yapımı, iğneler, iğneler için kılıflar ve tığlar gibi aletlerin üretimini, hammaddelerin tabaklanmasını ve işlenmesini ve dikiş tekniklerini içeren karmaşık bir işti. Dahası, farklı kürkler belirli malzeme özelliklerine sahip olduklarından, bireysel kullanıcılar için farklı ihtiyaçlara hizmet ederler. Dolayısıyla bu tür hammaddelerin elde edilmesi, önceden planlanmış bir avlanma planı (belirli hayvanların ve onları avlamak için yılın zamanının seçilmesi) gerektiriyordu. Aynı zamanda avcı ve giysiyi yapan kişi arasında iletişim ve koordinasyon da gerekiyordu- bu roller tarihsel olarak cinsiyetler üzerinden dağıtılmıştı.

Parkalar sizi nasıl sıcak tutar?

Kuzey Kutbu’nun bu ilk terzileri, tıpkı bugün Kuzey’deki terziler gibi, kürkün termodinamik özelliklerine güveniyor. Kuzey Kutbu yerli halklarının pek çok grubu iki kat giyer. Nenets erkekleri, aşağıdaki Nenets ren geyiği çobanlarının gösterdiği gibi, kapüşon ve bel çevresinde sıcak havayı hapseden bir büzme ipi ile içe doğru kürklü kapüşonlu bir parka giyerler.

İkinci bir katman kürk dışa bakacak şekilde giyilir ve kollara eldivenler dikilir. Bilekte bir elin geçebileceği genişlikte bir yarık bırakılır. ‘Kayıp eldiven sorununa’ getirilen bu mükemmel çözüm, kullanıcının çıplak ellerine hızla erişebilmesini sağlar.

Nenets kadınları yaguşka adı verilen düğmeli bir parka giyerler. Her iki tür giysi de ısıyı iki kürk katmanı arasında hapseder. Bu parkalar, sıcak havanın vücutta dağılmasına ve derilerin terden ıslanmaması için kapüşondan yukarı çıkmasına izin verecek kadar boldur.

Benzer şekilde, İnuit terzileri erkekler için de Nenets terzileriyle aynı tekniği kullanarak, dışa dönük bir kürk tabakasının altına giyilen içe dönük bir kürk tabakası yaparak çift katmanlı giysiler üretir. Kanada, Iglulik’ten Leonie Orunnaut tarafından yapılan bu av kıyafetinde karibu derisinden yapılmış sekiz ayrı parça bulunuyor: iç ve dış pantolonlar ve parkalar, kürk çoraplar, kürk çizmeler ve kalın eldivenler. Oldukça ağır görünse de Mary Mucpa, terzilerin epidermis tabakasını kazıyarak incelttiğini ve bunun da postların ağırlığını büyük ölçüde azalttığını belirtiyor. Terziler ayrıca, ayakta dururken ısıyı hapsetmek, ancak gerektiğinde yürümeyi ve koşmayı sağlamak için bu parkaların alt kesiminde saçaklar oluşturuyor. Bu tarihi ve ustaca yalıtım yöntemi, çeşitli kürklerin farklı özelliklerini anlayan ve bilgilerini başarılı bir şekilde aktaran terzilerin ekolojik açıdan zengin bilgi tabanına dayanıyordu, böylece günümüzde bile kullanılıyor.

Güzel, işlevsel ve sıcak tutan parkalar üretmek için el yapımı aletler, ekolojik bilgi ve gönülden ilişkiler gerekir. Kuzey Kutbu Halkları avlanmayı hayvanları öldürmek değil, hediye alıp vermek olarak tanımlıyor. Bu av kıyafetinin yapımında kullanılan ren geyiği, postunu ve etini karısına sunan avcıya kendi isteğiyle kendini teslim etti. Kadın, eti topluluğuyla paylaşarak ve kocası için kıyafet yaparak, avcı ve hayvan arasında arabuluculuk yaptı. Terziler, gelecekteki av başarısını garantilemek için ren geyiğine benzeyecek şekilde diktikleri giysilerde hayvanı sembolik olarak yeniden ürettiler. Dikilen derilerin güzelliği, giysilerdeki dikişlerin düzgünlüğü ve av kıyafetlerinin dayanıklılığı sevgi ve başarının altını çiziyor.

The British Museum, Amber Lincoln Citi’nin Kuzey Kutbu: Kültür ve İklim sergisinin Küratörü. 1 Ocak 2023