Neandertallerin Ateş Yaktığına Dair 400.000 Yıllık Kanıtlar Bulundu

Arkeologlar bilinen en erken ateş teknolojisi kanıtlarını buldu ve bu teknoloji, 400.000 yıl önce Neandertaller tarafından kullanılmıştı.

İngiltere’de bulunan küçük kanıt parçacıkları, ateş teknolojisinin dünyanın ilk mucitlerinin Neandertaller olabileceğini düşündürüyor. Doğu İngiltere’deki Suffolk bölgesinde 400.000 yıldan eski bir arkeolojik alanda bulunan pirit kırıntıları, arkeologların kontrollü biçimde ateş yakmaya dair kanıt tarihini daha da geriye çekiyor ve insan beynindeki kilit gelişmelerin daha önce sanılandan çok daha erken başlamış olabileceğine işaret ediyor.

Çalışmanın ortak yazarı, Britanya Müzesi’nde Paleolitik arkeolog olan Rob Davis, “Ateşi kullanarak çevremizdeki dünyayı gerçekten şekillendirmiş bir türüz” diyor. Davis’e göre insan evriminde ateş yakabilme becerisi “kritik derecede önemliydi” ve daha büyük beyinler geliştirme, daha kalabalık sosyal grupları sürdürebilme ve dil becerilerinin artması gibi “evrimsel eğilimleri hızlandırdı.”

(İlgili: Ateşin İlk Kullanım Amacı Pişirmek Değil, Saklamak Olabilir)

Davis ve meslektaşları 2013’ten bu yana İngiltere’de Barnham adlı bir arkeolojik alanı kazıyor. Bu alanda, 400.000 yıl öncesine tarihlenen taş aletler, yanmış tortu ve kömür kalıntıları ortaya çıktı. Nature dergisinde yayımlanan çalışmada araştırmacılar, alanın dünyadaki en erken doğrudan ateş yakma kanıtlarını içerdiğini ve bu ateş teknolojisinin muhtemelen Neandertaller tarafından kullanıldığını ortaya koydu.

Büyük bir dönüm noktası

Barnham, taş aletlerin varlığı nedeniyle 1900’lerin başında bir Paleolitik bir alan olarak tanındı. Ancak son kazılar, Barnham’ın ormanlık bir çöküntü içinde küçük ve mevsimsel bir su toplama alanı olduğu dönemde, bölgenin 415.000 yıldan daha önce insan grupları tarafından kullanıldığına dair kanıtları açığa çıkardı.

Sahanın bir köşesinde arkeologlar, ısıyla çatlamış el baltalarının yoğunlaştığı bir alanın yanı sıra kızarmış/kızıl renge dönmüş bir kil bölgesi buldu. Bir dizi bilimsel analizle araştırmacılar, bu kilin tekrarlayan ve yerel yanma süreçlerine maruz kaldığını belirledi. Bu da söz konusu bölgenin eski bir ocak yeri olabileceğini düşündürdü.

Çalışmanın ortak yazarı ve Britanya Müzesi Paleolitik koleksiyonlar küratörü Nick Ashton, “Büyük dönüm noktası demir piritin keşfiyle geldi” diyor.

“Ahmak altını” olarak da bilinen pirit, çakmaktaşına vurulduğunda kıvılcım çıkarabilen doğal bir mineral. Pirit dünyanın birçok yerinde bulunsa da Barnham çevresinde son derece nadir. Araştırmacılar çalışmada, bu durumun birilerinin pirit taşını özellikle alana getirdiği anlamına geldiğini ve bunun muhtemelen ateş yakma amacı taşıdığını belirtiyor.

İnsanların ateş kullanımı

Kontrollü ateşin önemi nedeniyle paleoantropologlar, bu buluşun ne zaman ortaya çıktığı konusunda uzun zamandır tartışıyor.

Çalışmada yer almayan Kanada’daki Victoria Üniversitesi’nden Paleolitik arkeolog April Nowell, “Yemek pişirmekten yırtıcılardan korunmaya, yeni tür eserler üretmekteki teknolojik kullanımından insanları bir araya getirme gücüne kadar ateşin sayısız açık avantajı var” diyor. “Kendi çocukluğumuzda kamp ateşi etrafında toplanmayı düşünmemiz bile duygusal etkisini anlamaya yeter” diyor.

Araştırmacılar, erken insanların önce doğal orman yangınlarını yiyecek pişirmek için kullanmış olabileceğini düşünüyor. Davis’e göre bu, insan evriminde kritik bir adımdı. Çünkü pişirme, erişilebilir yiyecek yelpazesini genişletti ve besinleri daha sindirilebilir hale getirdi. Bu da daha büyük bir beyin büyümesi için gerekli besinlerin sağlanmasına yardımcı oldu.

Ancak araştırmacıların çalışmada belirttiğine göre, kasıtlı erken ateş teknolojisine dair kanıtlar sınırlı ve bu kanıtlar çoğu zaman belirsiz.

Örneğin bilim insanları, Kenya’daki Koobi Fora’da yaklaşık 1,5 milyon yıl öncesine tarihlenen kızarmış tortu buldu. Araştırmacılar bunun erken ateş kullanımına işaret edebileceğini öne sürdü. Çünkü alandaki temel hominin olan Homo erectus oldukça büyük bir beyne sahipti. Ayrıca İsrail’de yaklaşık 800.000 yıl öncesine tarihlenen iki alanda yanmış hayvan kemikleri ve taş aletler, orada yaşayan insan atalarının ateşi olası biçimde kontrol ettiğini düşündürüyor.

Ateş teknolojisi ise yaklaşık 400.000 yıl önce adeta hızla yaygınlaştı. Arkeologlar Fransa, Portekiz, İspanya, Ukrayna ve Birleşik Krallık’taki mağara alanlarında ateş kanıtları buldu. Ardından 200.000 yıl öncesine gelindiğinde Avrupa, Afrika ve Levant’ta (Doğu Akdeniz çevresi) ateşin daha geniş çapta kullanıldığı görülmeye başlandı.

Ancak Ashton’a göre önceki örnekler, Barnham’da bulunan türden kesin jeokimyasal ateş yakma kanıtlarını göstermiyor. Ashton, Barnham tortusunun titiz analizini ve piritin tanımlanmasını 40 yıllık kariyerindeki en heyecan verici keşif olarak nitelendiriyor.

Neandertaller “tam anlamıyla insan”

Ancak Barnham’daki tüm kemikler zamanla parçalanıp yok olmuş durumda. Dolayısıyla alanın yemek pişirmek için kullanıldığını kanıtlayabilecek, kesilmiş ve yanmış hayvan kemiklerinden oluşan “kesin kanıt” henüz bulunmuş değil.

Bu aynı zamanda Barnham’da ateşi yakan kişilerin kendilerine ait iskelet kalıntılarının da olmadığı anlamına geliyor. Ancak Londra’daki Doğa Tarihi Müzesi’nde paleoantropolog olan çalışmanın ortak yazarı Chris Stringer, kim olduklarına dair bir tahminde bulunuyor.

Stringer, Barnham ile aynı zaman dilimine tarihlenen Neandertal kafatası kemiklerinin bulunduğu yakındaki Swanscombe adlı alana dayanarak, “Barnham’daki ateşlerin erken Neandertaller tarafından yakıldığını varsayıyoruz” diyor.

Uzmanlar, yaklaşık on yıldır bazı Neandertallerin ateş yakabildiğini biliyordu. Ancak bu kanıtlar yalnızca 50.000 yıl öncesine kadar uzanıyordu. Barnham bulguları bu tarihi 350.000 yıl daha geriye çekerek, Neandertallerin çoğu insanın sandığından çok daha zeki olduklarını düşündürüyor.

Stringer, Neandertallerin “tam anlamıyla insan” olduğunu söylüyor. “Karmaşık davranışlara sahipler, yeni çevrelere uyum sağlıyorlar ve beyinleri bizimki kadar büyük. Son derece evrimleşmiş insanlar.”

Nowell, çalışmanın sonuçlarının Neandertallerin ateşi kontrol etmesi ve onu sosyal-kültürel bağlamda kullanmasına ilişkin daha geniş bir tartışmayı da beslediğini söylüyor.

Nowell, “Şu anda tüm Neandertallerin mi ateş yaktığı, yoksa yalnızca belirli zamanlarda ve yerlerde bazı Neandertallerin mi ateş yaktığı konusunda çok tartışma var” diyor. Yeni çalışma, “Neandertallerin piroteknik yeteneklerini ve bunun bilişsel, sosyal ve teknolojik çıkarımlarını anlamamız açısından bir başka önemli veri noktası.”

Ateşi ilk kim yaktı?

Araştırmacıların, Neandertallerin İngiltere’de 400.000 yıldan daha uzun bir süre önce çakmaktaşı ve pirit kullanarak ateş yaktığı yönündeki yorumu doğruysa, Nowell’in söylediğine göre bu durum yeni soruları da gündeme getiriyor.

Nowell, “Açık avantajlarına rağmen erken ateş kullanımının doğası hakkında sorular hala mevcut: Ateş kullanımı insan davranış repertuvarının düzenli bir parçası ne zaman oldu? Erken insanlar orman yangınlarını ve yıldırım düşmelerini fırsatçı biçimde kullanmaya mı bağımlıydı? Ateş birden fazla kez yeniden mi keşfedildi?” diyor.

Homo sapiens ataları 400.000 yıl önce Afrika’da yaşıyordu ve dünyanın öbür ucundaki erken Neandertallerle etkileşime girmiş olmaları pek olası değil.

Stringer, “Bu tarihte Homo sapiens’in ateş yakma becerisine sahip olup olmadığını bilmiyoruz” diyor. Çünkü şu ana kadar Barnham’dan daha eski bir tarihte ateşin kontrol edildiğine dair net bir kanıt bulunmuyor.

Bu da Neandertallerin, ateş yakma ve kontrol etme yollarını kıta Avrupası’nın bir yerlerinde geliştirmiş olabileceği ve bunun da insan kuzenlerimizin daha kuzeye, İngiltere’ye doğru ilerlemesini mümkün kıldığı anlamına geliyor.

Ashton, “Ateşin Avrupa’da daha kontrollü hâle gelmiş ve Afrika’ya yayılmış olması olası. Açık fikirli olmalıyız” diyor.

Live Science. 10 Aralık 2025.

Makale: Davis, R., Hatch, M., Hoare, S. et al. (2025). Earliest evidence of making fire. Nature.