Neandertaller ve Modern İnsanlar Ölülerini Nasıl Gömüyordu?

Neandertal ve Homo sapiens mezarlarını inceleyen araştırma, iki türün ölülerini nasıl defnettiğine dair benzerlikler ve farklılıklar buldu.

Ono Akademik Koleji’nden Profesör Ella Been ve Hayfa Üniversitesi’nden Dr. Omry Barzilai tarafından L’Anthropologiedergisinde yayımlanan bir çalışma, Orta Paleolitik dönemde Levant bölgesinde Homo sapiens ve Neandertallerin gömme ritüellerine yeni bir ışık tutuyor.

Çeşitli arkeolojik alanlardan elde edilen toplam 17 Neandertal ve 15 Homo sapiens gömütünü inceleyen araştırma, bu iki türün ölülerini nasıl defnettiğine dair benzerlikler ve farklılıklar ortaya koydu. Bu farklılıklar arasında gömüt yerleri, vücut pozisyonları ve mezara bırakılan eşyalarda görülen farklılıklar yer alıyor.

Batı Asya’da özellikle Levant, insan evrimi çalışmaları açısından büyük bir öneme sahip; çünkü burada iki hominin türü aynı dönemde bir arada yaşamıştı. Homo sapiens, bölgeye 170.000 ila 90.000 yıl önce Afrika’dan gelerek 55.000 yıl önce yeniden giriş yapmıştı, Neandertaller ise Avrupa’dan gelerek Levant’a yaklaşık 120.000 ila 55.000 yıl önce ulaşmıştı.

(İlgili: Neandertaller Buzul Çağında Hayatta Kalmak İçin Ne Yedi?)

Bu dönemde her iki tür de, daha önce yapmadıkları bir şey olarak ölülerini gömmeye başladılar. Bu durum, gömme işlemlerinin ilk kez Levant’ta ortaya çıktığını ve sonra diğer yerlere yayıldığını veya bağımsız olarak yeniden keşfedildiğini düşündürüyor.

İki tür, biyoloji ve morfoloji açısından birbirinden kolayca ayırt edilebiliyor; ancak materyal kültürleri, hareketlilik ve yerleşim biçimleri neredeyse ayırt edilemez durumda. Buna rağmen, gömme uygulamalarının farklı olabileceği hipotezi ortaya atılmıştı.

Profesör Been, bu çalışmaya ilham verenin bir Neandertal mezarı olduğunu belirtiyor: “Birkaç yıl önce, Dr. Omry Barzilai ile Ein Qashish (EQ3) bölgesindeki Neandertaller hakkında bir makale yayımladık. Başlangıçta, açık alanda bulunan EQ3’ün bir mezar olup olmadığı konusunda emin değildik. Bu belirsizlik, özellikle Levant’taki Neandertal gömme uygulamalarına olan ilgimizi artırdı. Şu anki araştırmamız, EQ3’ün gerçekten de kasıtlı bir gömüt olduğunu gösterdi.”

Çalışma, Homo sapiens ve Neandertal iskelet kalıntılarının bulunduğu alanların incelenmesiyle başladı. Bunlar arasında Teshik Tash, Shanidar, Dederiyeh, Amud, Tabun ve Kebara mağaralarındaki beş Neandertal alanı ile Skhul Mağarası ve Qafzeh Mağarası’ndaki iki Homo sapiens alanı bulunuyordu.

Toplam 37 doğrulanmış mezar sonucuna göre, her iki tür de cinsiyet veya yaş farkı gözetmeksizin ölülerini gömmüştü. Ancak, Neandertal bebek gömütleri, Homo sapiens bebeklerinden daha yaygındı. Her iki tür de zaman zaman hayvan kalıntıları şeklinde mezar eşyaları bırakıyordu; bunlar arasında keçi boynuzları, geyik boynuzları ve çene kemikleri bulunuyordu.

Bu farklılıklara rağmen araştırmacılar, Homo sapiens ve Neandertal maddi kültürünün tüm yönlerinin Levant’ta daha önce varsayıldığı gibi benzer olmadığını gösteren farklılıklar da gözlemlediler.

Profesör Been, gözlemlenen bazı farklılıkları şöyle açıklıyor: “Levant’ta MI6-MI3 döneminde Homo sapiens gömütlerinin mağaraların içinde olmadığını biliyoruz. Tüm Homo sapiens gömütleri mağara girişlerinde veya kaya barınaklarında bulunuyor. Neandertaller ise ölülerini mağara içinde gömüyorlar (EQ3 hariç, bu açık alanda gömülmüştü).”

Ayrıca Homo sapiens gömütleri, genellikle cenin pozisyonunda, oldukça düzenli bir biçimde yapılmışken, Neandertal gömütleri daha çeşitliydi ve sol, sağ veya sırt üstü yatmış halde, bükülmüş veya uzatılmış pozisyonlarda bulunuyordu. Neandertallerin gömütlerinde, konum belirteci olarak vücutlarını iki büyük taş arasına yerleştirme veya başlarının altına kireç taşı parçaları koyma gibi taş kullanımı daha yaygındı.

Benzer şekilde, Homo sapiens tarafından gerçekleştirilen bazı gömme ritüelleri Neandertaller tarafından uygulanmamıştı. Örneğin, Homo sapiens gömütlerinde aşı boyası ve deniz kabuklarıyla ilişkilendirilmiş mezarlara rastlanırken, bu tür uygulamalar Neandertal gömütlerinde hiç yok.

İlginç bir şekilde araştırmacılar, bu dönemde gömme oranlarında ani bir artış olduğunu da gözlemlediler. Gömütler sadece aniden ortaya çıkmakla kalmamış, aynı zamanda oldukça yoğun bir bölgede yüksek bir hızla gerçekleşmişti. Afrika ve Avrupa’daki daha sonraki Orta Paleolitik dönemdeki gömütlerle karşılaştırıldığında bu oldukça dikkat çekici; bu dönemde tüm Afrika’da yalnızca üç, Avrupa’da ise zamansal ve mekansal olarak oldukça dağınık halde sadece 27 Neandertal gömütü bulunuyor.

Bu ani gömüt patlamasının kısmen artan nüfus yoğunluğuyla açıklanabileceği düşünülüyor. O dönemde Sahro-Arap çölündeki nem oranının artması, daha fazla bitki ve hayvan popülasyonuna yol açmış ve Homo sapiens’in Doğu Afrika’dan bölgeye göç etmesini sağlamıştı. Aynı dönemde, Toros ve Balkan dağlarındaki buzulların erimesi, Neandertallerin güneye, Levant’a doğru yol almasına olanak tanımıştı. İki popülasyon burada bir araya gelmiş, nüfus yoğunluğunu artırarak demografik baskıyı ve dolayısıyla gömütlerin varlığını artırmıştı.

Bu yoğun gömme eğilimi, yaklaşık 50.000 yıl öncesine kadar devam etti, ancak o dönemde aniden sona erdi. Prof. Been’e göre, “En dikkat çekici olan, daha sonraki dönemlerde Levant’taki insanların gömme pratiğini sürdürmemiş olması. Neandertaller yaklaşık 50.000 yıl önce yok olduktan sonra, mağara gömme uygulamaları yaklaşık 15.000 yıl önce, yarı yerleşik bir avcı-toplayıcı toplum olan Natufian kültürü sırasında Geç Paleolitik’e kadar sona erdi.”

Profesör Been ve Dr. Barzilai’nin çalışması, Orta Paleolitik’te Levant’taki Homo sapiens ve Neandertallerin gömme uygulamalarına ışık tutmakla kalmıyor, aynı zamanda bu iki türün kültürel evrimi hakkında da ilginç sorular ortaya çıkarıyor.

Prof. Been, “Gömütler kültürün önemli bir parçası ve hem Neandertallerin hem de Homo sapiens’in bir tür kültüre sahip olduğunu biliyoruz. Her iki popülasyonun da neden aniden ölülerini gömmeye başladığı gizemini koruyor; bu yalnızca demografik baskıya dayanan bir uygulama değil” diyor.

Homo sapiens ve Neandertal kültürleri ile gömme ritüellerindeki farkları ve ayrıntıları daha iyi anlamak amacıyla araştırmalarına devam edeceğini belirten Prof. Been, şu an İsrail’deki Amud Mağarası’nda bulunan Amud 7 adındaki bir bebek Neandertalin mezarını inceliyor.

Makale: Been, E., & Barzilai, O. (2024). Neandertal burial practices in Western Asia: How different are they from those of the early Homo sapiens?. L’Anthropologie, 128(3), 103281.