Neandertaller Kendi Ateşlerini Yakabiliyordu

Neandertallerin ateşi kullanabildikleri çoktan biliniyordu fakat arkeologlar bu soyu tükenmiş homininlerin ateşi kendileri mi yaktıklarını yoksa doğal kaynaklardan mı yararlandıklarından emin değildi. Yeni jeokimyasal bulgular, Neandertallerin aslında bir çeşit Paleolitik barbekü yapabilecek kadar kültürel beceriye sahip olduklarını ortaya koydu. 

Kabul etmek acı verse de ıssız bir yerde kaybolsak ve çakmak ya da kibrit olmadan ateş yakmamız gerekse, çok soğuk bir gece geçireceğimizi söylemek yerinde olur. Gerçekten de ateş yakabilme yeteneği hala bizim için bile büyülü bir olay, bu nedenle sıfırdan ateşi yakabilme yeteneğinin eski insanlar için ne anlama geldiğini az çok hayal edebilirsiniz. 

Bir noktada, atalarımız kendilerini sıcak tutmak, yemek pişirmek, yeni malzemeler yapmak, yırtıcı hayvanları uzak tutmak ve karanlık mağaralarını aydınlatmak için ateşin gücünü kullandı. Tabii ki bu kamp ateşi etrafında toplanmak gibi klasik bir sosyalleşme ortamı da yarattı. 

(Dokuz İnsan Türünü Yok Edecek Kadar Vahşi Miyiz?)

Arkeolojik bulgular, çeşitli türlerdeki homininlerin 1,5 milyon yıl öncesine kadar ateşi kullandıklarını işaret etse de hiç kimse ateşi kullanma yeteneğini nasıl kazandıklarını hala bilmiyor. Ateşi kasıtlı olarak başlatmaları ve kontrol etmek için kullandıkları bu ezber bozan beceri, ateşi kullanabilme (pyrotechnology) olarak biliniyor ve daha önce sadece Homo Sapiens’lere özgü olduğu düşünülüyordu. 

Ancak yeni bulguların gösterdiğine göre, Neandertaller de kendi ateşlerini başlatabiliyorlardı. Hidrokarbon ve izotopik bulgular kullanan Connecticut Üniversitesi’ndeki araştırmacılar, ateş yakabilen bazı Neandertallerin, çıkan orman yangınlarına erişimlerinin kısıtlı olduğunu belirtti, bu yüzden ateşi elde edebilmenin tek yolu kendi kendilerine başlatmaktı. 

Araştırmanın ortak yazarı olan Daniel Adler, “Ateşin Homo Sapienslere özgü olduğu varsayılıyordu ancak artık Neandertaller gibi diğer eski insanların da ateşi başlatabileceğini biliyoruz. Belki de sandığımız kadar özel değilizdir.”

Neandertallerin ve diğer homininlerin, ateş çukurları ve yakılmış hayvan kemikleri gibi arkeolojik bulgulara dayanarak ateşi kullandıklarını biliyoruz. Ancak bulgular aynı zamanda, Neandertallerin kıvılcım oluşturabilmek için gerekli malzemelere, yani manganez dioksit (diğer maddelere kıyasla daha düşük sıcaklıklarda bile tutuşabildiği için ateş yakmada yardımcı olan bir madde) bloklarına sahip olduğunu gösteriyor. 

Bununla birlikte Fransa’daki bulgular, Neandertallerin ateşi kullanmasını orman yangınları olasılığını artırmada önemli etkenlerden olan ormanların yanıcı malzeme ile dolu ve yıldırım düşme olasılığının yüksek olduğu daha sıcak dönemlerle ilişkilendirilmesine neden olmuştu. Bu ve buna benzer diğer bulgular, başka bir yerden elde etmeleri kolay olacağından Neandertallerin ateşi kullanabilmede yetenekli olmadığını iddia ediyordu.

Yeni araştırma için Adler ve meslektaşları bu hipotezi test etmek, yani Neandertallerin ateşi kullanmalarının gerçekten doğal yangınlarla mı olup olmadığını belirlemek için çalıştı. 

(Melanezyalılarda Neandertallere Ait Uzun DNA Zinciri Bulundu)

Bu araştırmanın bir başka önemli bir noktası da polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) adı verilen bir molekül. Organik materyaller yandığında PAH’lar ortaya çıkar ve jeolojik süreçlerde oluşan yangınlar hakkında bilgi sağlayabilir. Ayrıca bu durum, zayıf ve güçlü olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. Zayıf tür olan IPAH’lar geniş mesafelere yayılırken, güçlü tür olan hPAH’lar daha bölgeseldir. Çalışma için araştırmacılar, bilindik bir Neandertal mağarası olan Ermenistan’daki Lusakert Mağaras-1’de bulunan lPHA’ları ateş kullanımının bir kanıtı olacak, mağara dışında bulunan hPHA’ları da orman yangınlarının bir kanıtı olacak şekilde analiz etti. Bilim insanları aynı zamanda iklim koşullarının nasıl olduğunu belirlemek için fosilleşmiş bitkilerden, özellikle yapraklarda bulunan balmumundan alınan izotopik verileri de inceledi.

Lusakert Mağarası 1’den, 60.000 ila 40.000 yıl önceye uzanan, toplam 18 adet tortul tabaka analiz edildi. Bu tabakalardaki hHPA’lar, diğer arkeolojik verilerle birlikte, bu mağarada Neandertallerin ateşi yaygın olarak kullanmasına dikkat çekti. Aynı süre zarfında mağaranın dışında yangınlar nadiren gerçekleşiyordu. Dahası izotopik veriler, aşırı kuraklık gibi yangına neden olan çevre koşulları bakımından alışılmadık bir durum yer almadığını ortaya koydu. Akademik bildiriye göre bu durum, araştırmacıların Neandertaller arasında ateş kullanımının “bölgesel ortamda doğal yollarla oluştuğu” hipotezini “reddetmesine” yol açtı. Aksine yeni bulgular, Neandertallerin “orman yangınlarının az görüldüğü dönemlerde” ateşi  “düzenli olarak kullandığına” işaret ediyor. 

Kimyager ve araştırmanın ortak yazarı olan Alex Brittingham, bir basın açıklamasında: “Görünüşe göre Neandertaller ateşi orman yangınlarının haricinde de kontrol edebiliyorlardı.” dedi.

Araştırmacıların karşılaştığı en büyük zorluk, tüm bu verileri toplamak ve aynı zaman dilimi içinde koruyabilmekti. 

Brittingham, “Lusakert Mağarası’ndaki gibi arkeolojik bağlamda daha uzun zaman ölçeklerindeki tüm soruları yanıtlamamız gerekiyor.” dedi. “Araştırmada yaprak balmumlarından elde edilen iklim bilgisinden tutun, PAH kaynaklı ateş verilerine ya da insanların farklı taş çeşitlerinden araçlar üretmesine kadar her bulgu zamana bağlı. Bu yüzden birbirinden bağımsız veri gruplarını karşılaştırırken hepsini farklı tanımlanmış stratigrafik tabakalarda karşılaştırıyoruz.” 

Kısacası bu çalışma, manganez dioksit blokları ya da diğer bulgular gibi doğrudan kanıtların aksine, Neandertallerin ateş yakabildiğini destekleyen dolaylı bulgular olduğunu gösterdi. Daha kesin bir şey söyleyebilmek için daha fazla kanıt gerekecek fakat bu son çalışma bu yönde atılmış en iyi bir adımlardan birisi. 

Bu araştırmayı kısıtlayabilecek bir başka durum da tortul tabakaların yıllar içinde hareket etmesi, erozyon nedeniyle parçalanması ya da seyrelmesi olasılığı. Brittingham, “Alandaki diğer hidrokarbonlar iyi korunduğu için bunun bir sorun olacağını düşünmüyoruz.” diyor.

Neandertallerin ateş yakma becerisine sahip olması çok da şaşırtıcı bir olay değil. Bu homininler mağara resimleriyle bizlere soyut düşünebilme becerileri olduğunu çoktan göstermişti. Ayrıca birçok alet ve kendi tutkallarını üretmişlerdi, bu yüzden oldukça yaratıcı ve çalışkan olduklarını söyleyebiliriz.

Dahası Neandertaller, 360.000 yıl boyunca Avrasya boyunca zorluklara göğüs gererek yaşamayı başardı. Kendi ateşlerini yakabilme yetenekleri olmadan bu kadar uzun süre hayatta kalmaları ya da yok olmalarının bir şekilde ateş yakabilme yeteneklerindeki eksikliklere bağlı olduğu fikirleri daha uzak bir ihtimal gibi görünüyor.

Gizmodo. George Dvorsky. 25 Ekim 2019.

Makale: Brittingham, A., Hren, M. T., Hartman, G., Wilkinson, K. N., Mallol, C., Gasparyan, B., & Adler, D. S. (2019). Geochemical evidence for the control of fire by Middle palaeolithic Hominins. Scientific reports, 9(1), 1-7.