Kretase Dönemi Nedir?

Kretase Dönemi, Mezozoik Çağ’ın üç döneminin sonuncusuydu ve 145 milyon yıl öncesinden ve 66 milyon yıl öncesine kadar devam etti.

Kretase dönemi, Mezozoik çağın son ve en uzun bölümüydü. Yaklaşık 145 milyon yıl önce Jura döneminin bitişini simgeleyen küçük yok oluş olayından, 66 milyon yıl önceki Kretase-Paleojen (K-Pg) yok oluş olayına kadar yaklaşık 79 milyon yıl sürdü. Kretase adı, o dönemden kalma yaygın tebeşir tortuları nedeniyle Latince tebeşir kelimesi olan “kreta”dan geliyor.

Avustralya Müzesi’ne göre, erken Kretase’de kıtalar bugün olduğundan çok farklı konumlardaydı. Süper kıta Pangea’nın bölümleri birbirinden ayrılıyordu. Tethys Okyanusu hala kuzey kıtası Laurasia’yı güney kıtası Gondwana’dan ayırıyordu. Kuzey ve Güney Atlantik hala kapalıydı ancak Orta Atlantik Geç Jura döneminde açılmaya başlamıştı.

(İlgili: Pleistosen: Son Buzul Çağı Dünyası Nasıl Bir Yerdi?)

Kretase döneminin ortalarında okyanus seviyeleri çok daha yüksekti; aşina olduğumuz kara kütlelerinin çoğu su altındaydı. Dönemin sonunda, kıtalar modern düzenine çok daha yakındı. Afrika ve Güney Amerika kendine özgü şekillerini almıştı. Ancak Hindistan, henüz Asya ile çarpışmamıştı ve Avustralya hala Antarktika’nın bir parçasıydı.

Kretase Bitkileri

Ulusal Park Servisi’ne göre, Kretase döneminin bir özelliği, “hızla çeşitlenen” çiçekli bitkilerin veya anjiyospermlerin gelişimi ve yayılımıydı. Proceedings of the Royal Society B dergisindeki bir incelemeye göre bu yayılım, Kretase’nin ortalarında aniden ve gizemli bir şekilde mükemmel anjiyosperm çeşitliliğine yol açtı; bu, evrimin çok daha yavaş gerçekleştiğini gören Charles Darwin’i rahatsız eden bir gelişmeydi.

Harvard Üniversitesi’nde evrimsel bir biyolog olan William Friedman, 2009’da American Journal of Botany’de, “Darwin, çiçekli bitkilerin Kretase’den çok önce, potansiyel olarak kayıp bir ada veya kıtada gelişmeye başlamış olması gerektiğini öne sürdü.” diyor. Bununla birlikte, Friedman, Kretase dönemindeki çiçek gelişiminin “patlamasının”, evrimin nasıl çok hızlı bir şekilde gerçekleşebileceğini ortaya çıkarabileceğini yazdı.

Darwin’in kayıp kıtası hiçbir zaman ortaya çıkmamış olsa da son araştırmalar, Jura’da bazı çiçekli bitkilerin ortaya çıkmış olabileceğini gösterdi.

Bununla birlikte araştırmacılar, Jura dönemi çiçekli bitkilerin sıradışı olacağını ve ayrıca anjiyospermlere benzeyen eski bitkiler ile Kretase’de bulunan gerçek bitkiler arasında evrimsel bağlantılar olabileceğini söyledi. Brooklyn Botanik Bahçesi’ne göre, bilim insanları genellikle “tartışmasız en eski” anjiyosperm fosillerini yaklaşık 125 milyon ila 130 milyon yıl öncesine erken Kretase’ye yerleştiriyor. Bunlar, bitkilerde tohumlukların ilk kanıtını gösteren ancak taç yaprakları olmayan Archaefructus ve Montsechia cinsi bitkileri içeriyor.

Darwin’den bu yana bilim insanları, arılar ve yaban arıları gibi polen yayan böceklerin, çiçekli bitkilerin Kretase patlamasında kilit bir rol oynadığını düşündüler. Washington Native Plant Society’ye göre, bu sık sık birlikte evrimin bir örneği olarak gösteriliyor.

Orta Kretase, hem böceklerin hem de çiçekli bitkilerin bol popülasyonunu gördü ve son buluntular nihayetinde, hareket halinde donmuş Kretase dönemi böcek polen yayıcıları yakaladı. 2019’da bilim insanları, Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde Kretase’de böcek polen yayıcılığının ilk doğrudan fosil kanıtını bildirdiler. 99 milyon yıl önce, Kretase’nin ortasından beri kehribar içinde korunan bir çiçek böceği, Angimordella burmitina, polen taneleri ile kaplıydı. Araştırmacılar, böceğin polenle beslenen ağız parçaları da dahil olmak üzere çiçeklerle beslenmek için uzmanlaşmış birkaç vücut parçasına sahip olduğunu ve polen tanelerinin böcek tozlaşmasıyla ilişkili topaklanma özellikleri gibi özelliklere sahip olduğunu bildirdi.

BioOne dergisinde yayınlanan 2020 tarihli bir makalede, bilim insanları polen taşıyan en eski arı olan 100 milyon yıllık Discoscapa apicula’yı bildirdiler. Ayrıca kehribarla kaplı olarak bulunan bu böcek, polen yüklü arka ayaklar gibi modern arılarla bazı özellikleri ve kanat damarı özellikleri gibi eşekarısı ile bazı özellikleri paylaşıyor. 

Polen yayan böcekler sayesinde, çiçekli bitkiler poleni yalnızca rüzgarla yayan ve anjiyospermlerin patlamasını teşvik eden bitkilere göre çok büyük avantajlara sahipti. Böceklerin dikkatini çekmek için rekabet, muhtemelen çiçekli bitkilerin nispeten hızlı başarısını ve çeşitlenmesini kolaylaştırdı ve böcekleri çekmek için nektar üretimi de dahil olmak üzere bugün gördüğümüz çiçeklerin birçok farklı boyut, şekil, renk ve kokunun gelişmesine yol açtı. Çeşitli çiçek formları onları polenlemek için böcekleri cezbederken, böcekler nektar toplamanın ve polen taşımanın farklı yollarına adapte oldular ve böylece bugüne kadar bulunan karmaşık ortak evrim sistemlerini kurdular. 

On yıllar boyunca elde edilen birkaç bulgu, bazı polen yayan böceklerin çiçekli bitkilerden önce geldiğini tahmin etti. 2009’da Science dergisinde araştırmacılar, Jura’nın ortalarından başlayarak mevcut 11 akrep sinek türünün, polen yayıcıların karakteristik özelliği olan uzun ağız parçaları ve polen merkezli diyetlere sahip olduğunu buldular. Bununla birlikte, bu olası polen yayan böcekler, nektarla beslenen sineklerin, güvelerin ve böceklerin anjiyospermler üzerindeki benzer ve bağımsız birlikte evriminden çok önce, çiçekli olmayan bitkiler veya anjiyospermler ile beslendi.

Araştırmacılar, bu yaratıkların soyunun, Kretase döneminde, küresel gymnosperm’den anjiyosperm geçişi sırasında yok olduğunu söylüyor. 1990’larda araştırmacılar, arı veya yaban arısı benzeri böceklerin, şu anda Arizona’daki Taşlaşmış Orman olarak adlandırılan ve 200 milyon yıl öncesine dayanan kovan benzeri yuvalar inşa ettiğini bildirdi. Bununla birlikte, daha sonra yapılan yeniden değerlendirmeler, yapıların arı yuvalarının tanımlayıcı özelliklerinden yoksun olduğunu ve Palaeogeography, Paleoclimatology, Paleoecology dergisinde bildirildiği gibi büyük olasılıkla böcek larva odalarından veya diğer canlılardan geldiğini buldu. Bu değerlendirme, onları arı kökenlerini anjiyospermlerin Kretase kökeninden ayırdığının kanıtı olarak ortadan kaldırıyor.

Bazı kanıtlar dinozorların çiçekli bitkileri yediğini gösteriyor. 2015 Omurgalı Paleontolojisi Derneği yıllık toplantısında sunulan yayınlanmamış bir araştırmaya göre, Utah’ta keşfedilen iki dinozor koproliti (fosilleşmiş dışkı), anjiyosperm ağacı parçaları içeriyor. Bağırsaklarında fosilleşmiş anjiyosperm meyvesi olan bir Erken Kretase ankylosaur bulundu.

Bununla birlikte, Bristol Üniversitesi araştırmacıları 2021’de New Phytologist dergisinde anjiosperm evrimi konusundaki çalışmalarını özetleyerek, çoğu zaman, kanıtlar dinozorların Kretase’deki anjiyospermleri görmezden geldiğini, eğrelti otları ve kozalaklı ağaçlara odaklanan bir diyet sürdürdüğünü ileri sürüyor.

Material Culture Consulting’de baş araştırmacı ve proje yöneticisi Betsy Kruk, Kretase dönemine ait hayvanların bazı dişlerinin şeklinin, otçulların yapraklar ve dallar ile otladığını gösterdiğini söylüyor.

Kretase Dönem Hayvanları

Kretase, sürüngenlerin çağıydı. Dinozorlar topraklara hakim olurken, mosasaurlar gibi 17 metreye ulaşabilen deniz sürüngenleri okyanuslarda yüzdü. Teruzorlar, kanat açıklığı 11 metreye kadar uzayabilen, gelmiş geçmiş en büyük uçan hayvan olan Quetzalcoatlus da dahil olmak üzere gökyüzünde uçtu.

Şimdiye kadar bilinen en büyük kara yırtıcısı olan ünlü Tyrannosaurus rex, Kretase döneminde de hüküm sürdü. Jura’nın sonunda, Apatosaurus ve Diplodocus gibi bazı büyük sauropodların soyu tükenmişti. Ancak Kruk, titanosaurlar da dahil olmak üzere diğer dev sauropodların özellikle Kretase’nin sonuna doğru geliştiğini söyledi. Nature Ecology & Evolution dergisine göre, Titanosaurlar dönemin en başarılı sauropodlarıydı ve son yirmi yılda titanosaur keşiflerinde bir artış yaşandı.

Büyük otçul ornithischian (kuş benzeri kalça kemerliler) sürüleri de Kretase’de gelişti. Bunlara Iguanodon (ördek gagalı dinozorlarla aynı gruba ait olan, hadrosaurlar olarak da bilinir), Ankylosaurus ve Triceratoplar gibi ceratopsianlar da dahil. Cal Poly Humboldt Doğa Tarihi Müzesi’ne göre, ördek gagalı dinozorlar, kuş benzeri kalçalara sahip, çoğunlukla otçul dinozorlardan oluşan bir grup olan en yaygın ornithischian türüydü. T. rex de dahil olmak üzere theropodlar, bu dönemin sonuna kadar zirve yırtıcılar olarak devam ettiler.

Kretase sırasında, daha da fazla kuşlar havalandı ve havadaki teruzorlara katıldı. Uzmanlar uzun süredir uçuşun kökenini tartışıyorlar. Ağaçlardan uçma teorisine göre, küçük sürüngenler süzülme davranışlarından uçmayı evrimleştirmiş olabilir. Temel hipotez, uçuşun küçük theropodların avlarını yakalamak veya yırtıcılardan kaçmak için yükseğe sıçrama yeteneklerinden evrimleştiğini öne sürer. İlk araştırmalar, tüylerin, en azından ilk başta, birincil işlevi termoregülasyon olan uzun pullardan evrimleştiğini ileri sürdü.

The Quarterly Review of Biology’deki 1975 tarihli bir araştırmaya göre, bu pullar, serin koşullarda daha fazla güneş ısısını emmek ve sıcakken güneşten koruma sağlamak için hareket ettirilebilirlerdi. International Journal of Organic Evolution‘da yayınlanan bir araştırmaya göre, daha yakın tarihli araştırmalar, işaret verme ve dokunsal algılamanın da bu tüy öncüllerinin evriminde rol oynamış olabileceğini öne sürüyor.

Avustralya Müzesi’ne göre, fosilleşmiş en eski kuş Archaeopteryx, 150 milyon yıl önce Kretase göklerinde uçuyordu, ancak bugün gördüğümüz kuşlardan daha çok, küçük dinozorlara benziyordu. Kısa bir süre sonra, şu anki kuşlara daha çok benzeyen bir dizi özellik sergileyen çeşitli kuşlar olay yerine geldi. Bu yaratıklardan bazıları geç Kretase’de modern tipte kuşlara dönüştü, bu da kuşa benzer dinozorların, ilkel kuşların ve erken modern kuşların hepsinin Kretase’nin bir bölümü boyunca bir arada var olduğu anlamına geliyor.

Bir Kretase dönemi kuşu, Confuciusornis sanctus, yaklaşık 125 milyon yıl önce yaşadı. Dişli Archaeopteryx’in aksine modern, dişsiz gagası olan karga büyüklüğünde bir kuştu; modern, ağaçta yaşayan kuşlara benzer pençeler ve uçmaya değer tüyler. Science dergisinde, C. sanctus’taki pigment depolayan hücre organelleri üzerine yapılan bir araştırma, bu eski kuşların gövdelerinde muhtemelen koyu renkli tüylere ve daha açık renkli kanatlara sahip olduğunu buldu. Archaeopteryx’in yalnızca bir serçe büyüklüğündeki çağdaşı olan Iberomesornis, uçma yeteneğine sahipti ve bir böcek yiyici olabilir.

Cal Poly Humboldt müzesine göre, deniz canlıları da Kretase döneminde gelişti ve birçok deniz grubu çeşitlilik açısından en yüksek seviyelerine ulaştı. Mosasaurların ötesinde, okyanus deniz yaşamı, köpekbalıkları, ıstakozlar ve yengeçler, ekinoidler ve ışın yüzgeçli balık olarak bilinen bir kemikli balık türü ile birlikte günümüzün mercan resiflerine benzer resifler inşa eden yumuşakçaları içeriyordu.

Kretase dünyasını sürüngenler yönetse de, o zamanlar ilk memeliler vardı. Geleneksel olarak, bilim insanları memeli evrimini baskın dinozorlar tarafından kısıtlanmış olarak gördüler. Bu görüş, memelilerin pek çok tür türünü evrimleştiremeyeceğini, çünkü dinozorların çoğu nişi işgal ettiğini öne sürüyor. Ancak tüm non-avian (uçmayan) dinozorları öldüren kitlesel yok oluştan sonra, memeliler “yayılabilir” veya çok çeşitli biçimlere dönüşebilirdi.

Ancak, Trends in Ecology and Evolution dergisinde 2019 yılında yayınlanan bir araştırmaya göre memeliler, Jura ve Kretase dönemleri de dahil olmak üzere dinozor çağında bile yayılım gerçekleştirmiş olabilir. Current Biology dergisinde 2021 yılında yapılan bir araştırma, günümüz memelilerinin ataları olan Therian’ların evrimsel olarak bastırılmasının sadece dinozorlar yüzünden değil, aynı zamanda memeli formları olarak bilinen memelilerin eski akrabaları yüzünden de olmuş olabileceğini buldu.

Kretase dönemi nasıl sona erdi?

Dünya ve gezegen bilimleri profesörü Richard Cowen’e göre, yaklaşık 66 milyon yıl önce, neredeyse tüm büyük omurgalılar ve birçok tropikal omurgasız, Dünya’nın beş büyük kitlesel yok oluş olayından birinde yok oldu. Bilim insanları, bu kitlesel yok oluşu, şu anda Meksika olan yerde Dünya’ya çarpan devasa bir asteroit ile ilişkilendirdiler. New York’taki Amerikan Doğa Tarihi Müzesi’ne göre olay, tüm non-avian (uçmayan) dinozorları, tüm teruzorları (uçan dev sürüngenler) ve mosasaurlar ve plesiosaurlar da dahil olmak üzere birçok deniz sürüngeninin yanı sıra birçok erken memeliyi ve bir dizi amfibi, kuş, sürüngen ve böceği öldürdü. O sırada hayatta olan türlerin tahminen dörtte üçü yok oldu.

Jeologlar, Kretase ve Paleojen dönemleri arasındaki sınırı belirlediği için bu kitlesel ölüme “K-Pg yok oluş olayı” adını veriyor. Olay daha önce Kretase-Tersiyer (K-T) olayı olarak biliniyordu, ancak, Belçika Ulusal Stratigrafi Komisyonu’na göre, jeolojik isimlendirme için standartlar belirleyen grup, modern bilimle Tersiyer’in güncelliğini yitirdiğini düşünüyor.

Çapı 180 kilometreden fazla olan Yucatán Yarımadası’ndaki Chicxulub krateri, dinozorları öldüren asteroitin muhtemel çarpış noktası. Bu çalışmanın baş yazarı ve bir jeokronolog olan Paul Renne, “Etkinin ve kitlesel yok oluşun, mevcut tarihleme teknikleriyle gösterilebilecek kadar çakıştığını gösterdik.” diyor.

Ancak bilim insanları, K-Pg yok oluşunu ilk olarak onlarca yıl önce dünya dışı bir etkiyle ilişkilendirmişti. 1979’da bir jeolog, Kretase ve Paleojen dönemlerini ayıran ince kil tabakasının yüksek konsantrasyonlarda iridyum içerdiğini keşfetti. Ay ve Gezegen Bilimleri Enstitüsü’ne göre, bu element Dünya’da nadir, ancak meteorlarda ve asteroitlerde çok daha yaygın. Diğer araştırmacılar, yoğun basınç altında oluşan bir mineral şekli olan “şoklanmış kuvars” ve erimiş kaya damlacıklarından oluşan tektit adı verilen küçük, cam benzeri küreler buldular. Bu jeolojik özelliklerin her ikisi de, dünya dışı bir şey, Dünya’ya büyük bir kuvvetle çarptığında oluşur.

2020’de yapılan araştırmalar, Chicxulub’u oluşturan taşın, Dünya’ya mümkün olan en yıkıcı açıyla çarptığını buldu. Araştırmacılar, yaklaşık 43.000 km / s hızla seyahat eden 12 km genişliğindeki asteroidin kayaları buharlaştıracağını ve atmosfere toz haline gelmiş kaya ve sülfürik asit damlacıkları şeklinde 325 gigaton kükürt ve 435 gigaton karbondioksit göndereceğini tahmin ediyor.

Maryland Üniversitesi’ne göre, Asteroit Dünya ile çarpıştığında, etkisi 10,1 büyüklüğünde bir depremi tetiklemiş, Amerika’da dalgalanan “kasırga kuvvetli rüzgarlar” ile bir şok dalgası göndermiş ve 100 ila 250 metre yüksekliğinde bir tsunami üretmiş olmalıydı. Çarpmanın fırlattığı parçalar Dünya’ya geri düştüğünde, malzeme atmosferi 1.482 santigrat dereceye kadar pişirmiş, gökyüzünü birkaç saat boyunca kırmızıya boyamış ve gezegen genelinde orman yangınlarını körüklemiş olmalıydı. Araştırmacılar, ısının küresel bir piliç fırını gibi olduğunu, sadece bitki örtüsünü yakmakla kalmayıp, aynı zamanda kazamayan veya dalamayan canlıları da pişirdiğini söylüyor.

Kruk, “Bu sıcak toz yağmuru, çarpmanın ardından saatlerce küresel sıcaklıkları yükseltti ve barınak bulamayacak kadar büyük canlı hayvanları pişirdi. Yeraltında, su altında veya belki de mağaralarda veya büyük ağaç gövdelerinde barınabilecek küçük hayvanlar, bu ilk ısı patlamasından kurtulmuş olabilir.” 

Maryland Üniversitesi’ne göre, asteroit tarafından buharlaştırılan kayalar muhtemelen atmosferde kaldı ve güneş ışınlarının bir kısmını aylar veya yıllar boyunca bloke etti. Bu, 16 yıl kadar uzun sürmüş olabilir ve 30 yıllık bir iyileşme dönemi gerektirmiş olabilir. Londra’daki Doğa Tarihi Müzesi’ne göre, daha az güneş ışığında, bitkiler ölürdü ve sonuçlar, besin zincirini bitkilere bağımlı otçullara ve bu otçullara bağımlı etoburlara doğru götürürdü.

Ayrıca azalmış güneş ışığı, tropik bölgelerde 27 ℃’den 5 ℃’ye düşen küresel sıcaklıkları büyük ölçüde düşürecekti. Kruk, yeni soğuk iklimin yüksek enerji ihtiyaçları olan büyük aktif hayvanları zayıflatacağını söylüyor.

Kruk, “Memeliler, kertenkeleler, kaplumbağalar veya kuşlar gibi daha küçük, her yerde yaşayan kara hayvanları, ölü dinozorların, mantarların, köklerin ve çürüyen bitki maddelerinin leşleriyle beslenen çöpçüler olarak hayatta kalabilirken, daha düşük metabolizmalı daha küçük hayvanlar ise felaketin geçmesini bekleyebilirdi.” diyor.

Maryland Üniversitesi’ne göre, asteroit serpintisinin son aşaması olan sera ısınması, yaklaşık 100.000 yıl sürmüş olabilir. Çarpmanın etkisiyle oksitlenen karbonit kayaları, atmosfere büyük miktarlarda sera gazı karbondioksit (CO2) salmış olmalıydı.

Amerikan Doğa Tarihi Müzesi’ne göre, çarpışmadan hemen önce, batı Hindistan’daki Deccan tuzaklarında karada şimdiye kadarki en büyük ikinci volkanik patlama olabilecek bir dizi patlama meydana geldi. Bu bölgesel felaketler zaten muazzam seviyelerde CO2 yaydı ve muhtemelen güneşi engelleyen toz çöktüğünde gezegeni ısıtmak için asteroit serpintisiyle birleşti.

Kretase Dönemi İklim

Climate Policy Watcher’a göre, küresel felaketler küresel ısınmayı teşvik etmeden önce bile, dünya Kretase döneminde bugün olduğundan daha sıcak bir yerdi. Kruk, kutupların alt enlemlerden daha soğuk olduğunu, ancak genel olarak her şeyin daha sıcak olduğunu söylüyor. Tropikal bitki ve eğrelti otlarının fosilleri de bu fikri destekliyor. Climate Policy Watcher’a göre, yok olma olayından önce bile nispeten yüksek olan sıcak okyanus akıntıları, donmamış kutuplar ve CO2 seviyeleri bir araya gelerek sıcak bir gezegen oluşturdu.

Kretase’deki hayvanlar, daha soğuk bölgelerde, hatta her yerde yaşadılar. Örneğin Alaska’da Geç Kretase’ye tarihlenen Hadrosaur fosilleri bulundu. Nature dergisindeki 2020 tarihli bir makalede, bilim insanları Antarktika’da Kretase ortasına tarihlenen ılıman bir yağmur ormanını belgelediler. 

---

Live Science. 26 Temmuz 2022.