Konuşmanın Evrimini Anlamak İçin Primatları İncelemek

Konuşma ve dil becerileri modern insanlara özgü. Bu yetenek milyonlarca yılda evrilmiş olsa da, doğrudan iz bırakmadığı için fosil kayıtlarında dilin izini sürmek mümkün değil. Bunun yerine, yaşayan en yakın akrabalarımızın iletişim kurma yollarını yeniden incelemek, bu gizemli yeteneğin çözülmesine yardımcı oluyor.

Yaşayan en yakın akrabalarımız olan büyük maymunların konuşmaması gizemi derinleştiriyor. Bazı bilim insanları, dil yeteneklerimizin evriminin, yaşayan primatlarda önceden varsayıldığından daha belirgin olduğuna inanıyor. 

İngiltere’deki Warwick Üniversitesi’nden primatolog Dr. Adriano Lameira, “Geleneksel görüş, büyük maymunların yaşayan en yakın akrabalarımız olmasına rağmen, ses davranışları çok farklı olduğu için dil ve konuşmanın nasıl ortaya çıktığını incelemek için yararlı olmadıkları yönünde. Konuşmak, kör içgüdü tarafından yönlendirilen otomatik ve refleksiftir.” dedi.

(İlgili: Orangutanın Taklit Yeteneği İnsan Konuşmasının Kökenini Aydınlatabilir)

Ormanlarda vahşi doğada orangutanları inceleyen Lameria, vahşi orangutanlardaki vokal seslerin aralığının ve yeniliğinin değiştiğini keşfetti ve bunun yerel nüfus yoğunluğuna bağlı olduğunu açıkladı. Bir bireyin öne çıkması gerektiğinde yenilik çok önemlidir, böylece nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu bölgelerde yaşayan maymunlar bireyselliklerini daha belirgin ve değişken vokal seslerle ifade ederler.

Kaplan Desenli Çarşaf

Lameira Endonezya’da, kaplan desenli bir çarşafla gizlendi ve orman zemininde sürünerek deneyler yaptı. Orman maymunlarının tepkilerini kaydederek, bebeklerini tutan orangutan annelerin, iki dakika boyunca görüş alanında kalan “bir kaplanı” gördüklerinde sessiz kaldıklarını keşfetti. Kaplan gittikten sonra 20 dakikaya kadar uyarı çağrılarını bastırdıklarını gözlemledi.

Orada anında ses çıkarmanın genç orangutanı tehlikeye atabileceğini düşünmüş olmalıydı. Lameira, “Bir Sumatra kaplanı saniyede 10 metrelik bir ağaca tırmanabilir. Konumunuzu belli ederseniz, özellikle de bebeğiniz varsa, bu çok tehlikeli olabilir.” diyor.

Anne, kaplan hareket ettikten sonra ses çıkararak bebeği tehlikeye karşı uyarır. Bu, gencin doğru çağrışım yapmasına yardımcı olur. Bununla ilgili dikkat çekici olan orangutanın şimdi ve burada olan bir şey yerine, geçmiş bir olay hakkında iletişim kurmasıydı. Lameira, “Bu, düşündüğümüzün tamamen dışındaydı.” diyor.

Bu durum, orangutanların geçmiş olaylar ve hatta belki de gelecekteki olaylar hakkında iletişim kurma olasılığını ortaya çıkartıyor. Bu yetenek varsa, bilgi paylaşma olanakları sonsuz olabilir. “Burada ve şimdi olmayan olaylar hakkında iletişim kurma kapasitesi, son ortak atamız tarafından paylaşılan bir özellik olabilir.”

Diğer maymunlar da bunu bir dereceye kadar yapabiliyor olabilir. Lameira, “Geçmişte veya gelecekte yalnızca yaklaşık 20 dakika iletişim kursanız bile, fayda elde edebilirsiniz. Doğal seçilim, biraz kurcalayacak ve geliştirecek bir şeyleree ihtiyaç duyar.” diyor. Belki de maymunlar, belirli bir ağacın filanca meyvesi olduğunu iletebilirler, ancak bu öneri hala spekülatif.

Maymun Konuşması

Fransa’nın güneyinde, Dr. Pascal Belin, seslendirme algılarını araştırmak için tutsak makak ve marmoset maymunları üzerinde çalışıyor.

Fransa’daki Aix-Marseille Üniversitesi’nde nörobilimci olan Belin, “Araştırmanın amacı, insan beyninin nasıl evrimleştiğini daha iyi anlamak. Özellikle sesli iletişimde farklılıkları ve benzerlikleri daha iyi anlamaya çalışmak için insanları ve diğer üç primat türünü (marmosetler, makaklar ve babunlar) inceliyoruz.” diyor.

Bir deneyde üç makak, diğer makaklardan gelen sesler de dahil olmak üzere düzinelerce sesi dinlerken beyinlerini tarayan bir MRI makinesinde hareketsiz kalmak üzere eğitildi.

Belin, “İnsan beyninde olduğu gibi makaklar ve marmosetler, türdeş (aynı türden) seslendirmelere özellikle duyarlı bölgelere sahip gibi görünüyor.” diyor. MRI taramaları, makakların diğer makakları dinlediği, ancak doğal veya diğer sesleri hatta marmosetleri dinlemediği için hangi alanların aktif hale geldiğini gösteriyor. İnsanlar insan seslerini dinlediğinde çok benzer bir alan aktif olur.

Makaklarda ve insanlarda kendi türlerinin başka bir üyesini duyduklarında beynin aynı bölgesi aktif olursa, bu durum ses alanının onlar evrim ağacında ayrılmadan önce evrimleştiğine işaret eder.

Belin’in hipotezi, primat beyninin ses bilgisi işleme bölümünün oldukça benzer olduğu ve bu nedenle, Homo erectus gibi eski insanların 2-3 milyon yıl önce Afrika’da ortaya çıkmasından önce ortak bir atada evrimleştiğidir.

Belin, “İnsanların ve makakların son ortak atasının 20 milyon yıl önce beyinde bu ses alanının bir öncüsüne zaten sahip olduğunu düşündürüyor.” diyor.

Makaklar başka bir makak duyduğunda hangi nöronların aktif hale geldiğini tam olarak ayırt etmeye çalışmak için, gelecekte maymunlara cerrahi olarak elektrotlar implante edileceği deneyler planlanıyor.

Daha sonra tıbbi nedenlerle bu elektrotlarla donatılmış marmoset ve makaklardan elde edilen sonuçları insanlarla karşılaştırmak bile mümkün olabilir. Bu çalışmalar, beyin cerrahlarının beynin çıkarmaları gerekebilecek küçük alanlarını daha iyi görmelerini sağlamak için tedavilere yanıt vermeyen bazı epilepsi hastalarına implante edilebilir.

Bu tür hastalardan, beyin tepkisini incelemek için hastanede izlenirken marmosetler ve makaklarla aynı 96 sesi dinlemeleri istenebilir.

Ünsüz Sesler

Ancak ilginç olan sadece benzerlikler değil, aynı zamanda farklılıklardır. Büyük maymunlar, gırtlakları ile maymunlar gibi sesli harfe benzer sesler çıkarabilir. Yine de yalnızca büyük maymunlar ve insanlar, ses yoluna daha az ve dudaklara daha çok dayanan ünsüz benzeri sesler çıkarıyor gibi görünüyor.

Orangutanların, hırıltılar ve diğer sesli harfe benzer seslerle birleştirdikleri, dudak şapırdatan tıkırdamalar gibi zengin bir repertuvarları vardır. Lameira, “Sesli çağrıları sessiz çağrılarla birleştirirler, yani ünsüz benzeri seslerle ünlü benzeri sesler gibi. İki farklı çağrı türü arasındaki bu ilişkide oldukça benzersiz bir şey olduğunu düşünüyoruz, o kadar güçlü ki her dil bu ünsüz ve ünlü formülü üzerine inşa edildi.” diyor.

Lameira, bu repertuvarın atalarımızın bugün insan konuşması ve dili olarak tanıyacağımız şeyi geliştirmeye başlaması için kritik başlangıç blokları içerdiğinden şüpheleniyor. Lameira’nın görüşüne göre, bu tür ortak özellikler, insan konuşma ve dil evriminin yolunu izlemenin ve atalarımızın seslendirme ve beyin evrimi açısından attığı önemli adımları anlamanın bir yolu.

Lameira, goriller, bonobolar ve şempanzeler üzerinde çalışan bilim insanlarını, benzer şekilde bazı ünsüz benzeri ve ünlü benzeri seslerin kombinasyonları veya yakın geçmişteki olaylarla ilgili iletişim kanıtları gibi ortak özellikleri aramaya çağırıyor. Primat akrabalarımızı araştırarak, atalardan kalma insanların izlerini ve bugünkü konuşma ve dilimizin kökenlerini ortaya çıkarabiliriz.

The EU Research & Innovation Magazine. 26 Mayıs 2022.