Klasik Maya Kentleri Neden Yükseldi ve Neden Terk Edildi?

Klasik Maya kentleri; iklim, çatışma ve tarımsal yatırımların kesişimiyle yükselip kırsal yeniden cazip olduğunda çözülerek terk edilmiş.

Neden bir kente taşınılır? Ve neden terk edilir? Günümüzde kent merkezleri, ekonomi, kalabalık, yaşam tarzı tercihleri, hava kalitesi—belki arada bir salgın—gibi pek çok nedenle nüfus akışları yaşar. Görünüşe bakılırsa, bu “her zaman böyleydi.”

Dünyadaki en erken kentler kırsal halktan —çiftçilerden— doğdu. Bunlar toprağa dayalı, geniş alan gerektiren ekonomilere sahip tarımsal nüfuslardı; bu yüzden konutlarıyla tarla parselleri arasındaki zaman ve yol maliyetlerini en aza indirmek için, manzara boyunca küçük yerleşimler hâlinde dağınık yaşamayı tercih ediyorlardı.

Buna karşın, o zaman da bugün de kent yaşamı her bakımdan daha pahalıydı: bulaşıcı kalabalık hastalıklarına daha fazla yakalanma, arazi ve kaynaklar için daha yoğun rekabet ve yükselen sistemik eşitsizlik düzeyleri. Yine de çiftçiler bu görünüşte paradoksal maliyetlere katlanmayı seçtiler. Neden?

UC Santa Barbara’dan, Klasik Maya kentlerinde kentleşme üzerine kapsamlı araştırmalar yürütmüş arkeolog Douglas Kennett’e göre bu soru, uzun süredir süregelen bir tartışmanın kaynağı. Kennett, yanıtın karmaşık olduğunu, bu antik kentsel merkezlerin hem yükselişinde hem de çöküşünde birden çok, sıklıkla örtüşen etken bulunduğunu söylüyor.

(İlgili: Kısa Ömürlü Maya Kasabasında Direnişin İzleri Ortaya Çıkıyor)

Kennett ve çok sayıda kurumdan çalışma arkadaşları, bu karmaşıklığı Proceedings of the National Academy of Sciences’ta yayımlanan bir çalışmada inceliyor ve açıklıyor. Araştırma, nüfus ekolojisi kuramından yararlanarak Klasik Maya genelinde kentleşmenin itici güçlerini nicelleştiriyor.

Kennett şöyle diyor: “Klasik Maya kentlerinin yükseliş ve genişlemesinin, iklimde kötüleşmeler, gruplar arası çatışma ve tarımsal altyapıya yapılan sermaye yatırımları sayesinde gerçekleşen güçlü ölçek ekonomilerinin varlığının etkileşiminden kaynaklandığını belirledik. Bu etkenler, kentlerde kentleşme, sistemik eşitsizlik ve patron-müşteri ilişkilerinin eş-evrimini teşvik etti.”

Aynı çerçeveyi kullanarak, araştırmacıların şunu da saptadığını ekliyor: kentsel çözülme, “kentsel yaşamın faydaları maliyetlerini aşmadığında, kentlerin çevresinde çevreler bozulurken ve iklimin iyileşmesi kırsal alanların yaşanabilirliğini artırıp insanlara daha fazla özgürlük ve özerklik sağladığında” devreye girdi.

Nitekim ekibin ilk ilgisi, Klasik Maya kentlerinin gerileyişinde iklim değişikliğinin —özellikle kuraklığın— rolüne odaklıydı. 2012’den beri grup, değişen nüfus büyüklükleri, çatışma ve tarımsal altyapı yatırımları üzerine arkeolojik verileri biriktiriyordu. Ardından, yeni erişilebilir yüksek çözünürlüklü iklim verilerine ulaştılar.

Kennett, “Ayrıca bu veri kümeleri arasındaki ilişkileri daha önce mümkün olmayan biçimlerde incelememizi sağlayan hesaplamalı modelleme alanındaki büyük gelişmelerden de yararlandık” diyor.

Elde ettikleri sonuçlar, daha önce çekişmeli ve birbirinden ayrı düşünülen kentleşme kuramlarını—çevresel stres, savaş ve ekonomik etkenler gibi—nüfus ekolojisi kavramlarına dayanan tek, dinamik bir modelde bütünleştiriyor. Çalışma ayrıca, alan-yoğun ekonomileri dağınıklığı teşvik eden tarımsal nüfusların, kentleşmenin yüksek maliyetlerine rağmen neden yoğunlaştığı (bir araya geldiği) paradoksunu da çözümlüyor.

Kennett, “Beni en çok şaşırtan şey, kent terklerinin iklim koşulları iyileşirken gerçekleşmiş olmasıydı” diye not düşüyor. “Klasik Maya kentlerinin gerilemesinin, kısmen, uzun süreli bir kuraklık döneminin sonucu olduğunu uzun zamandır düşünüyorduk. Ortaya çıktığı kadarıyla hikâye çok daha karmaşık ve ilginç.”

Sonuç olarak bu yeni çalışma, nüfusların nasıl toplandığı ve dağıldığına dair zamansız ve evrensel ilkeler ortaya koyarak, güncel ve gelecekteki kentsel evrimi anlamak ve yönetmek için kritik içgörüler sunuyor.

University of California – Santa Barbara. 16 Ekim 2025.

Makale: W.C. McCool et al. 2025. Modeling the rise and demise of Classic Maya cities: Climate, conflict, and economies of scale. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 122 (42).