İspermeçet Balinalarının Kullandığı ‘Fonetik Alfabe’ Keşfedildi

Balinaların ses kayıtlarındaki kalıplar, yapay zeka ile tespit edilerek “balina dilinin yapı taşları” ortaya çıkarıldı.

İspermeçet balinaları, okyanuslarda gruplar halinde dolaşan ve en sevdikleri yiyecek olan dev kalamarları aramak için derinliklere dalan son derece sosyal canlılar.

Bu devasa deniz memelileri yüzerken ve avlanırken, “Mors alfabesi ve mısır patlaması” karışımı bir ses olarak tanımlanan bir dizi seri “klik” sesi çıkararak iletişim kuruyorlar.

Şimdi ise bilim insanları yapay zekanın yardımıyla ispermeçet balinası iletişim sistemini çevreleyen bazı gizemleri çözmeye başlıyor. “İspermeçet balinası fonetik alfabesi” adını verdikleri çok sayıda ses tanımlamaları, bu memelilerin de tıpkı insanlar gibi kendi dillerine sahip olma ihtimalini artırıyor.

(İlgili: Filler de İnsanlar gibi Birbirine Seslenirken İsimlerini Kullanıyor)

Nature Communications dergisinde yayımlanan yeni makale, “Deniz Memelileri Çeviri Girişimi” anlamına gelen Project CETI adlı ortak bir araştırma çalışmasının sonucu. Bu girişimle birlikte araştırmacılar, makine öğrenimi ve bilgi işlem alanındaki ilerlemelerin balina seslerini anlamlandırmaya yardımcı olup olamayacağını merak ediyordu.

2005 ve 2018 yılları arasında Doğu Karayipler’de 400 ispermeçet balinasından oluşan bir klanı kaydeden araştırmacılar, en az 60 bireyin sesini yakalamayı başardı. Gelişmiş bilgisayar algoritmaları kullanarak bu seslerdeki kalıpları tespit ettiler; bu da ispermeçet balinası iletişiminin daha önce varsayılandan daha karmaşık olabileceğini gösteriyor.

İspermeçet balinaları, araştırmacıların “koda” adını verdiği bir dizi hızlı klik sesi çıkarıyor. Her bir koda, 3 ila 40 arasında klik sesi içeriyor. Balinalar, art arda çıkardıkları klik seslerinin sayısını değiştirmenin yanı sıra, her koda’nın temposunu da sıklıkla hızlandırıyor veya yavaşlatıyorlar; araştırmacılar bunu “rubato” olarak adlandırıyorlar. Bazen bir koda’nın sonuna, “süsleme” adı verilen fazladan bir “klik” ekliyorlar.

Sonunda ekip, her biri kendi rubatosu, süslemesi, temposu ve ritmi olan 156 farklı koda tespit etti. Bu kodalar tek başlarına anlamsız sesler olabilir, ancak bir araya geldiklerinde hecelere, kelimelere ve hatta cümlelere benzer bir şey oluşturabilirler. Araştırmanın ortak yazarı, deniz biyoloğu ve CETI Projesi’nin kurucusu David Gruber, artık balina dilinin ilk yapı taşlarını bulmaya başladıklarını belirtiyor.

Araştırmacılar hala klik repertuvarının ne anlama geldiğini bilmiyorlar. Olasılıklardan biri ispermeçet balinalarının klikleri bir dil biçimi olarak kullanıyor olması. Araştırmada yer almayan Oregon Eyalet Üniversitesi’nden biyoakustik uzmanı Taylor Hersh, seslerin daha çok müziğe benzemesinin de mümkün olduğunu ve müziğin “gerçekte bilgi iletmeden duygular üzerinde güçlü bir etkiye sahip olabileceğini” söylüyor.

Artık ispermeçet balinasının fonetik alfabesine sahip olan araştırmacılar, farklı bileşenlerinin birbirine nasıl uyduğunu ve muhtemelen hepsinin ne anlama geldiğini bulmaya devam edebilirler. MIT’de bilgisayar uzmanı ve çalışmanın baş yazarı olan Pratyusha Sharma, “bu kombinatoryal temele sahip olduğunuzda, sınırlı sayıda bir sembol kümesini almanıza ve bunları bir dizi kuralı izleyerek sonsuz sayıda sembol oluşturacak şekilde birleştirmenize olanak tanıyacağını” söylüyor.

Örneğin, gelecekte araştırmacılar sesleri belirli davranışlarla eşleştirebilir. Projede yer almayan New York Şehir Üniversitesi’nden psikolog ve hayvan davranış bilimcisi Diana Reiss, bunun balinadan insan diline birebir çeviri sağlamayabileceğini, ancak yine de “inanılmaz bir başarı” olacağını söylüyor.

İspermeçet balinalarının nasıl iletişim kurduğu hakkında daha fazla bilgi edinmek koruma açısından da önemli olabilir. Uluslararası Doğa Koruma Birliği tarafından “savunmasız” olarak sınıflandırılan ispermeçet balinaları, 19. ve 20. yüzyıllarda insanlar tarafından ticari amaçla avlanmalarının ardından hala toparlanma sürecindeler. Bu tür balina avcılığı onlarca yıldır yasaklanmış olsa da, ispermeçet balinaları artık insan kaynaklı iklim değişikliği, artan okyanus gürültüsü, gemilerin çarpması ve av araçlarına dolanma gibi yeni tehditlerle karşı karşıya.

Araştırmacılar, ispermeçet balinalarının ne söylediğini bilselerdi, onları korumak için daha hedefe yönelik yaklaşımlar geliştirebileceklerini öne sürüyor. Ek olarak, balinalar ve insanlar arasında dil yoluyla paralellikler kurmak, daha geniş kitlelerin koruma çabalarına katılmasına yardımcı olabilir.

Smithsonian Magazine. 8 Mayıs 2024.

Makale: Sharma, P., Gero, S., Payne, R. et al. (2024). Contextual and combinatorial structure in sperm whale vocalisations. Nat Commun 15, 3617