İran’da 2.500 Yıl Önce Madende Ölen ‘Tuz Adamlar’ İnceleniyor

İran’da çeşitli halklar tarafından yüzyıllar boyunca kullanılan bir tuz madenindeki eski madenciler, tuz çıkartırken hayatlarını kaybetti.

İran’ın Chehrābād tuz madeninin derinliklerinde, binlerce yıl önce birçok madenci korkunç bir sonla karşılaştı. Son birkaç on yılda, ölümleri sırasında yaşadıkları dehşeti gözler önüne seren mumyalaşmış kalıntıları arkeologlar tarafından çıkarıldı. Şimdi ise son araştırmalar, bu “Tuz Adamlar” olarak adlandırılan mumyalar ve hayatlarını kaybettikleri madenin tarihiyle ilgili yeni ipuçları sunuyor.

Tuz Adam Mumyaları

Chehrābād madeni, günümüz Tahran’ının kuzeybatısındaki Māhneshān Dağları’nda, Douzlākh tuz yatağında yer alıyor. Alandan çıkarılan Tuz Adam mumyalarının çoğu, antik dünyanın en büyük imparatorluklarından olan Akhamenid Hanedanı’na (MÖ 550-330) ait. Akhamenid İmparatorluğu, en parlak döneminde Anadolu ve Mısır’dan başlayarak Batı Asya ve Kuzey-Orta Asya’ya kadar genişlemişti.

1993 yılında ilk mumya parçalarının keşfiyle başlayan kazıların ilk aşamasında, beyaz bir sakalı ve tek altın küpesi olan kesik bir kafa bulundu. Bu bireyin yanında demir bıçaklar, deri bir çizme ve idrar ve dışkı lekeleriyle kaplı yün şort parçaları da bulundu.

(İlgili: İran’da Bulunan 1.600 Yıllık Koyun Mumyasının DNA’sı Dizilendi)

Bu kişinin MS 300 civarında, Sasani Hanedanı döneminde öldüğü düşünülüyor. Ardından, 2004 yılında ilk adamdan yaklaşık 15 metre uzakta başka bir Tuz Adam keşfedildi. 2010 yılına kadar, siteden altı mumya daha çıkarıldı. En ikonik ve trajik mumyalardan biri, elleri yukarı kalkmış şekilde korunmuş kalıntıları olan 16 yaşındaki bir çocuğa aitti. Bu, sanki bir şeyden kendini korumaya çalıştığını gösteriyor.

Tuz Adamlar üzerine yapılan sonraki araştırmalar, hepsinin kırıklar ve basınç yaralanmaları geçirdiğini ve bunun madende meydana gelen kazalar sonucu ezildiklerini gösterdiğini ortaya çıkardı.

Ayrıca, kazılarda çıkarılan beşinci mumyanın bağırsaklarında önemli miktarda tenya yumurtası bulundu; bu muhtemelen çiğ ve pişmemiş et tüketiminden kaynaklanıyordu. Bu bulgu, İran tarihindeki en eski bağırsak paraziti örneği olarak kayıtlara geçti.

Maden arkeoloğu Thomas Stöllner ve meslektaşları, madenin tarihini inceleyen son inceleme makalelerinde, “Douzlākh madenindeki tuz mumyaları, madencilik arkeolojisinin en heyecan verici yeni keşiflerinden biri” diyor. “Bedenlerde görülen birçok madencilik kazası, bu kazaların ve bireylerin yaşam hikayelerinin ayrıntılarını ortaya çıkarıyor.”

“Mumyalar birkaç nedenden dolayı özel. Diğer ünlü insan mumyası buluntularından farklı olarak, tek bir bireyle değil, farklı çalışma ekiplerinden gelen birkaç benzer insan üzerinde çalışıyoruz. Bu tür koruma koşullarının insan yumuşak dokusu üzerindeki etkilerini incelemek için eşsiz bir fırsat sunuyorlar.”

Mumyalar, madendeki yüksek tuz içeriği sayesinde korunmuşlardı. Bu tuz, bedenlerini kurutup çürümelerini engelledi.

Madenin Tarihi

Tuz Adam mumyalarının sağladığı inanılmaz detaylara rağmen, madene dair bilmediğimiz pek çok şey var. Akhamenid döneminde madenin yoğun bir şekilde işletildiğini biliyoruz. Ancak MÖ 405 ile 380 yılları arasında bir noktada, üç madencinin ölümüyle sonuçlanan bir kazanın ardından maden yaklaşık 200 yıl boyunca terk edildi.

Maden ayrıca MS 2. veya 3. yüzyılda, Sasani döneminde de işletildi. Madende Tuz Adam 2 ve 6’nın ölümüne neden olan başka bir felaketin izleri 5. ile 7. yüzyılın başlarına kadar uzanıyor.

Daha sonra madenin Selçuklular döneminde (1081-1307) ve İlhanlılar döneminde (1256-1353) de kullanıldığına dair kanıtlar bulunuyor.

Madenin Orta İslam Dönemi’ne (Ortaçağ İslam İmparatorluğu olarak da bilinir) kadar kullanıldığına dair de kanıtlar var.

Yazarlar, “Yüzyıllar boyunca tuz çıkarma yerleri ve tuz çıkarma sistemi birçok kez değişti,” diye yazıyor. “Madencilik daha verimli yerlere kaydıkça, önceki işlemler sırasında oluşturulan boş alanlar başka amaçlarla kullanılabiliyordu.”

Bu karmaşık süreç, araştırmacıların madenden çıkarılan eserlerle birlikte stratigrafisini inceleyerek madenin ne zaman ve nasıl kullanıldığını yeniden yapılandırmalarını sağlıyor.

Peki maden Akhamenid döneminden önce ne kadar süre kullanılmıştı? İşte burada durum daha belirsiz hale geliyor.

Stöllner ve meslektaşları, tarihöncesi dönemlerden İslam dönemine kadar uzanan 18 yakındaki arkeolojik kazı alanından elde edilen bilgileri bir araya getirdi. Bu kazılar, Douzlākh “tuz kubbesinin” kırsal halkların ekonomik yaşamında merkezi bir rol oynadığını öne sürüyor.

Kazılarda Kalkolitik Çağ’a (MÖ 5.000-4.000) ve muhtemelen Taş Devri’ne kadar uzanan yerleşim izleri bulundu. Ancak bu insanların o dönemde aktif olarak madenden tuz çıkardıklarına dair henüz yeterli kanıt yok.

Eğer bu tarihöncesi topluluklar madeni kullanmışlarsa, yöntemleri tarihe karışmış ya da yeterince organize olmadıkları için iz bırakmamış olabilir.

IFL Science. 10 Eylül 2024.

Makale: Stöllner, T., Aali, A., Boenke, N., Davoudi, H., Draganits, E., Fathi, H., … & Zifar, H. (2024). Salt Mining and Salt Miners at Talkherud–Douzlākh, Northwestern Iran: From Landscape to Resource-Scape. Journal of World Prehistory, 1-80.