İnkaların Gizemli Yazısını Çözmeye Bir Adım Daha Yaklaşıldı

İnkalar, verileri kaydetmek için ‘khipu’ adı verilen gizemli ipler kullanıyordu. Şimdi bu kayıt sistemini anlamaya bir adım daha yaklaştık.

Bin yıldan uzun bir süre boyunca birçok And halkı, “khipu” (aynı zamanda “quipu” olarak da yazılır) adı verilen bir nesneyi bilgi kaydetmek ve iletmek için kullandı.

Khipular, düğümlerle bağlanmış ipler veya kordondan yapılırdı. Uzmanlar, bu düğümlerin çoğunun sayıları temsil etmek için kullanıldığını anlıyor, ancak tüm düğümler sayısal anlam taşımıyor.

(İlgili: İnkaların Kayıp Yazısı Khipu Kısmen Deşifre Edildi)

Yeni yayımlanan bir araştırmada ise Karen Thompson, iki önemli khipu arasında sayısal bir bağlantı kurdu. Bu khipulardan biri şimdiye kadar bulunan en büyük khipu, diğeri ise en karmaşık yapıya sahip olanlardan biri.

Khipular ne için kullanılıyordu?

Khipular eski dönemlerde kullanılmış olsa da, özellikle 1438-1532 yılları arasında hüküm süren ve İspanyollar tarafından işgal edilen İnka İmparatorluğu için önem taşıyordu. İnka halkı yazılı kayıtlara sahip olmadığından, khipuların onların ana iletişim ve kayıt tutma sistemi olduğu düşünülüyor.

Genellikle pamuk veya devegillerden (deve, lama, alpaka gibi hayvanlar) elde edilen liflerden yapılan khipular, doğal renklerinde bırakılabildiği gibi boyanarak da kullanılıyordu. Bazı khipularda bitki lifleri, hatta insan saçı bile bulunuyor.

Bu kayıt tutma araçlarını oluştururken özel eğitimli khipu yapıcıları (“khipukamayuqlar”), renkler, iplerin dönme yönü, iplerin birleştirilme biçimi, düğümlerin yapısı ve konumu gibi unsurlarda bilinçli tercihler yapıyordu. İlk İspanyol tarihçiler, khipuların ambar envanterlerini, nüfus sayımlarını ve vergi kayıtlarını tutmak gibi çeşitli sayısal amaçlarla kullanıldığını yazmışlardı.

Yeni bir sayısal bağlantı

Bir asırdan fazla bir süredir, araştırmacılar khipuların özelliklerini inceleyerek bir kalıp ortaya çıkarmaya çalışıyorlar. Son yıllarda khipuların verileri dijital hale getirildi ve bu veriler artık Open Khipu Repository ve Khipu Field Guide gibi platformlarda erişilebilir durumda.

Thompson, etnomatematikçi Marcia Ascher ve antropolog Robert Ascher’in 1970’lerde kuzey Şili’de kaydettiği iki khipuyu analiz etti. Bunlardan biri, 5 metreden fazla uzunluğa ve 1800’den fazla kordona sahip, şimdiye kadar bulunan en büyük khipu. Diğer khipu ise karmaşık düzenlemelere sahip neredeyse 600 kordona sahip.

Thompson, bu iki khipunun, ya onluk ya da yedilik grupları ayıran kırmızı/beyaz “bölücü” kordonlar kullandığını fark etti. Daha büyük olan khipu on grup halinde, her grup yedi kordondan oluşuyordu. Küçük olan ise yedi grup halinde, her bir grupta on kordon (ve birçok yan kordon) vardı.

Verileri analiz ettikten sonra Thompson, daha küçük ve karmaşık khipunun, daha büyük khipuda bulunan bilgilerin bir özetini ve yeniden düzenlemesini içerdiğini keşfetti. Yani, iki khipu aynı bilgiyi kaydediyor, ancak bunu farklı şekillerde temsil ediyordu.

Bu, khipular arasındaki şimdiye kadarki en karmaşık sayısal bağlantı ve sadece dijital araçlar sayesinde mümkün oldu. Bu araçlar, Marcia Ascher’in 1970’lerde sahip olmadığı modelleri kolayca arama imkanı sağladı.

Yeni khipu ipuçları

Bu iki khipudaki sayılar, bir şeyleri saymak ve tahsis etmek için kullanılmış, ancak ne oldukları hala bilinmiyor. Aynı bilgiyi iki farklı şekilde kaydeden iki khipu’ya neden ihtiyaç duyulur? Araştırmacılar sadece tahmin yürütebilir.

Belki de büyük khipu, toplumdan toplanan çeşitli gıda miktarlarını kaydederken, diğer khipu bu gıdaların ihtiyaç sahiplerine veya ambarlara nasıl dağıtıldığını gösteriyordu. Bu iki bakış açısı, khipuları kullananlar için önemli olmuş olabilir.

Uzmanlar, tarih boyunca yapılmış khipuların yalnızca küçük bir kısmının günümüze ulaştığını düşünüyor. Bunun nedeni, khipu kullanan kurumların zamanla işlevini yitirmesi, işgal sonrası başka kayıt yöntemlerinin kullanılmaya başlanması ve iklimin tekstillerin korunması için uygun olmaması.

Bugün, çoğu Amerika ve Avrupa’daki koleksiyonlarda bulunan yaklaşık 1.600 khipu günümüze kadar kaldı ve bunların yarısından azının özellikleri dijital olarak araştırma veritabanlarında kayıtlı.

Araştırmacılar, dijitalleştirme çalışmaları devam ettikçe, khipu ipuçlarının ve sayısal bağlantıların artmasıyla And halklarının antik kültürlerine dair daha fazla bilgi edinmeyi umuyor.

The Conversation. Karen Thompson. 12 Kasım 2024.

Makale: Thompson, K. M. (2024). A Numerical Connection Between Two Khipus. Ñawpa Pacha, 1-22.