İlk Merkezi Yönetimin Gizemli Çöküşüne Dair Kanıtlar Bulundu

Irak’ta bulunan ve 5.000 yıl öncesine tarihlenen kilden yapılmış kaseler, erken dönem devlet benzeri bir yönetim modelinin kanıtı olabilir. Yeni bir çalışmaya göre, bu kaseler eski Mezopotamya’da emeğin karşılığında verilen yemekleri taşımış olabilir.

Ancak bu yerleşim en nihayetinde terk edildi. Araştırmacılar, bu durumun yerel halkın merkezi otoriteyi reddettiğine işaret edebileceğini düşünüyor, fakat bu konuda kesin bir sonuca varmış değiller. Bu erken merkezi yönetim sistemi çöktükten sonra, bölgede merkezi bir yönetimin yeniden ortaya çıkması 1.500 yıl sürdü.

Bu keşif, Irak’ın kuzeyindeki Kalar’ın güneybatısında yer alan Shakhi Kora arkeolojik alanında yapıldı. Yerleşimin MÖ 5. binyıla tarihlendiği düşünülüyor.

(İlgili: İlk Seri Üretim Kaselerdeki Yemek Kalıntıları Keşfedildi)

Glasgow Üniversitesi’nden arkeolog Claudia Glatz, 2019’dan bu yana Shakhi Kora’daki kazıları yönetiyor. Glatz, “Shakhi Kora’daki kazılar, dünyanın en erken merkezi ve belki de devlet benzeri organizasyonlarından bazılarının gelişimini ve nihayetinde reddedilmesini anlamak için eşsiz bir pencere sunuyor” diyor.

Uruk yayılımı

Kazılarda ortaya çıkarılan yapılar, birkaç yüzyıla yayılan bir gelişimi gösteriyor. Çanak çömlek parçaları ve diğer kültürel kalıntılar, buradaki insanların tarım topluluklarının yerel geleneklerinden, güney Mezopotamya’daki Uruk kenti etkisine doğru bir geçiş yaptığını ortaya koyuyor. Uruk Dönemi, Mezopotamya’daki Sümer uygarlığının en erken evresi olarak MÖ 4.000 ila 3.100 yılları arasına tarihleniyor.

Benzer ilerlemeler, antik Mezopotamya’daki diğer alanlarda da görülüyor ve bazı arkeologlar bunların ‘Uruk yayılımı’ olarak adlandırılan bir sürecin işaretleri olduğunu öne sürüyor. Bu süreçte, Uruk’un kentleşme, bölgeler arası ticaret ve erken yazı gibi yenilikleri, bölgeye seyahat eden insanlar tarafından daha uzak bölgelere tanıtılmıştı.

Shakhi Kora’da özellikle çok sayıda “beveled-rim” adı verilen, eğimli ağızlara sahip kilden kaseler bulundu. Araştırmacılar, bu kaselerin emeğin karşılığı olarak yiyecek dağıtımında kullanıldığını düşünüyor. Bu durum, erken bir merkezi otorite modeline işaret ediyor. Kaselerin içindeki kalıntıların analizi, çoğunun et bazlı yiyecekler (muhtemelen güveç veya et suları) içerdiğini ortaya çıkardı. Bu, eski yerleşimin çevresinde koyun ve keçi sürülerinin tutulmuş olabileceğini düşündürüyor.

Araştırmacılar, bu durumun Shakhi Kora’ya insanların kurumsal haneler adına çalışmak için geldiğini gösterdiğini belirtiyor. Kazılar, bu kurumsal hanelerden birinde, güney Mezopotamya etkisini kanıtlayan sütunlar ve drenaj sistemleri bulunduğunu ortaya koydu.

Ancak kazılar, bölgenin MÖ 4. binyılın sonlarında şiddet ya da çevresel baskılar olmaksızın terk edildiğini gösteriyor. Araştırmacılar, bu durumun yerel halkın merkezi otorite fikrini reddettiğine ve aile çiftliklerine geri döndüğüne işaret ettiğini düşünüyor.

Glatz bu durumu şöyle açıklıyor: “Bu, karmaşık toplumların erken gelişiminde hiyerarşik yönetim biçimlerinin kaçınılmaz olmadığını yeniden doğruluyor. Yerel topluluklar, merkezi güce karşı direnmenin ve bunu reddetmenin yollarını buldu.”

İlk Toplumlar Hakkında Yeni Veriler

Yeni çalışmada yer almayan Mezopotamya’daki erken devletlerin evrimi konusunda uzman Susan Pollock, Shakhi Kora’da herhangi bir zamanda “yüzlerce” insanın muhtemelen çalışmak üzere toplandığını söylüyor.

Diğer kazılar, o dönemde bölgede birçok küçük yerleşimin bulunduğunu gösteriyor. Bu da, insanların merkezi yerleşimlere taşınmadığını ve beklenen kentselleşme eğiliminin gerçekleşmediğini düşündürüyor. Ancak bu durumun merkezi otoritenin kasıtlı bir reddi mi yoksa başka bir sebebe mi bağlı olduğunu anlamak için daha fazla araştırma gerekiyor.

Johns Hopkins Üniversitesi’nden arkeolog Glenn Schwartz, Shakhi Kora’daki kazıların sınırlı boyutunun, organize bir hiyerarşinin izlerini tespit etmeyi zorlaştırdığını ifade ediyor. Shakhi Kora’da bulunan eğimli-ağızlı kaseler, antik Mezopotamya’daki diğer arkeolojik alanlarda da bulundu. Schwartz, bu kaselerin o dönemin “strafor bardakları” gibi yaygın kullanıldığını belirtiyor.

Ayrıca, kaselerin içinde et veya et bazlı yemeklerin bulunmuş olmasının heyecan verici bir bulgu olduğunu söylüyor.

Live Science. 4 Aralık 2024.

Makale: Glatz, C., Del Bravo, F., Chelazzi, F., Calderbank, D., Heimvik, S. G., Bendrey, R., … Sameen, S. M. (2024). There and back again: local institutions, an Uruk expansion and the rejection of centralisation in the Sirwan/Upper Diyala region. Antiquity, 1–16.