İlk Defa Kozmik Işınlarla 7.000 Yıllık Yerleşimin Tarihi Belirlendi

Araştırmacılar ilk kez kozmik ışınları kullanarak 7.000 yıllık bir tarihöncesi yerleşimin tarihini doğru bir şekilde belirlemeyi başardılar.

Bern Üniversitesi’ndeki araştırmacılar, Yunanistan’ın kuzeyindeki ilk çiftçilere ait tarihöncesi yerleşimini, ilk kez 7.000 yıldan daha eski bir tarihe oturtmayı başardılar.

Bunun için araştırmacılar, ahşap yapı elemanları üzerindeki yıllık büyüme halkası ölçümlerini, MÖ 5.259’daki ani kozmojenik radyokarbon artışıyla birleştirdiler. Bu yöntem, Güneydoğu Avrupa’daki diğer birçok arkeolojik alan için güvenilir bir kronolojik referans noktası sağlıyor.

Bulguların tarihlendirilmesi arkeolojide kilit bir rol oynuyor. Bir mezarın, yerleşim yerinin veya tek bir objenin yaşını belirlemek oldukça önemli. Ancak tarihöncesi dönemlere ait buluntuların yaşını belirlemek yalnızca birkaç on yıldır mümkün.

(İlgili: Yeni Karbon Tarihleme Standardı ile Geçmişin Sırları Çözülüyor)

Bunun için iki yöntem kullanılıyor: ağaçlardaki yıllık halka dizilerine dayanarak tarihlemeyi mümkün kılan dendrokronoloji (ağaç halka analizi), ve ağaç halkalarında bulunan radyoaktif karbon izotopu 14C’nin bozunma hızına göre buluntuların yaklaşık yaşını hesaplayabilen radyokarbon tarihleme.

Bern Üniversitesi Arkeolojik Bilimler Enstitüsü liderliğindeki bir ekip, daha önce tarihlendirmenin mümkün olmadığı kuzey Yunanistan’daki Dubyak arkeolojik alanından gelen MÖ 5.328 ila 5.140 arasındaki farklı inşaat faaliyetlerine ait keresteleri kesin olarak tarihlemeyi başardı. Araştırmacılar, uzaydan gelen ve güvenilir bir şekilde MÖ 5.259’a kadar izlenebilen yüksek enerjili parçacıklardan yararlandılar. Bulguları Nature Communications dergisinde yayımlandı.

Ağaç halkası kronolojilerinin ve Karbon 14 yönteminin sınırları var

Dendrokronoloji, ahşaptaki iklim koşullarından etkilenen geniş ve dar yıllık büyüme halkalarının karakteristik modellerini kullanır. Sonuç olarak, yıllık büyüme halkası genişlikleri halihazırda mevcut standart veya bölgesel kronolojilerle karşılaştırılarak ahşap bir nesnenin tarihi belirlenebilir.

Bern Üniversitesi Arkeoloji Bilimleri Enstitüsü’nden çalışmanın baş yazarı Andrej Maczkowski’ye göre, Orta Avrupa’da neredeyse 12.500 yıl öncesine, yani MÖ 10.375 yılına kadar uzanan bir ağaç halkası kronolojisi bulunuyor. Ancak bu kronoloji yalnızca belirli bölgeler için geçerli. Akdeniz bölgesi için tutarlı bir kronoloji yok.

Bu nedenle, bu bölgeden yapılan dendrokronolojik tarihlendirme, radyokarbon tarihleme kullanılarak “değişken” olarak sınıflandırılmalıdır. Bir ağaç yaşadığı sürece, Dünya atmosferinde bulunan radyoaktif izotop 14C’yi (radyokarbon) fotosentez yoluyla emer. Öldüğünde ise artık 14C’yi absorbe etmez ve izotop 5730 yıllık yarılanma ömrüyle bozunur.

Daha sonra belirli bir ağaç halkasında hala ne kadar 14C bulunduğunu belirlemek ve böylece bilinen yarı ömür boyunca ağacın yaklaşık ölüm süresini hesaplamak için bir laboratuvar ölçüm yöntemi kullanılabilir.

Ancak Maczkowski, bu tür sınıflandırmaların doğruluğunun en iyi ihtimalle on yıllar aralığında olduğunu belirtiyor. Yakın zamana kadar, yıllara ilişkin dendrokronolojik tarihlemenin ancak sürekli bir bölgesel ağaç halkası kronolojisinin mevcut olması durumunda mümkün olacağına inanılıyordu. Bern Üniversitesi Tarihöncesi Arkeoloji Profesörü ve çalışmanın kıdemli yazarı Albert Hafner’e göre, bu, tarihöncesi dönemler için dünya çapında sadece üç bölge için geçerli olan bir durum: Amerika Birleşik Devletleri’nin güneybatısı, Alplerin kuzey etekleri ve İngiltere/İrlanda.

Japon fizikçi sayesinde paradigma değişimi

2012 yılında bu soruna bir çözüm ortaya çıktı: Japon fizikçi Fusa Miyake, muhtemelen güneş patlamalarından kaynaklanan devasa bir kozmik ışın akışının, atmosferin ilgili yıllara ait ağaç halkalarında biriken 14C içeriğinde artışa neden olabileceğini keşfetti. Bu ani artışlar, uzun ağaç halkası kronolojileri temel alınarak doğru bir şekilde tarihlendirilebilir ve küresel olaylar oldukları için, özellikle yıllık büyüme halkası kronolojilerinin tutarlı olmadığı bölgelerde önemli dayanak noktalarıdırlar.

Hafner’e göre, Miyake bu türden ilk dayanak noktalarını belirlemiş ve böylece tarihöncesi arkeolojide bir paradigma değişikliğine yol açmıştı. Bugün, bu Miyake olaylarından geçmişi MÖ 12350’ye kadar uzanan yaklaşık bir düzine kadarı biliniyor. MÖ 5259 ve 7176 yıllarındaki iki önemli olay ise ETH Zürih’teki araştırmacılar tarafından ancak 2022’de keşfedildi.

Geçtiğimiz birkaç yüzyılda benzer büyüklükte bir olay kaydedilmedi. MÖ 5259’daki gibi bu büyüklükte bir olayın bugün meydana gelmesi halinde telekomünikasyon ve elektronik üzerinde yıkıcı etkileri olması muhtemel.

Miyake olayı Dubyak’ta tarihlemeyi mümkün kılıyor

Bern Üniversitesi liderliğindeki EXPLO projesinin araştırma ekibi, Yunanistan’ın kuzeyindeki Orestida Gölü’nde bulunan Dubyak arkeolojik alanından elde edilen 787 parça keresteyi analiz ederek, MÖ 5140’ta sona eren ve 303 yılı kapsayan yıllık bir büyüme halkası kronolojisi oluşturmayı başardı. Belirlenen yerleşim evreleri, MÖ 5328 ile 5140 yılları arasındaki 188 yıl boyunca çeşitli konut inşa faaliyetlerini gösteriyor. Bu kesin tarihlemenin yapılabilmesi, MÖ 5259 yılında bu dönemde bilinen bir Miyake olayının yaşanmasından kaynaklanıyor.

ETH Zürih’teki araştırmacılar, bireysel olarak tanımlanmış birkaç yıllık büyüme halkasının radyokarbon tarihlemesini yaparak, bu süre zarfında radyokarbon içeriğinde bir artış tespit edebildiler. Bu nedenle, Sibirya karaçamı, Amerikan çamı ve Avrupa meşesinin yıllık büyüme halkası kronolojilerinde küresel olarak yansıyan bu artışın, Yunanistan’daki Dubyak’tan yıllık büyüme halkası kronolojisinde yeniden oluşturulması ve MÖ 5259’daki bağlantı noktasına bağlanması söz konusuydu.

Hafner, bu nedenle Balkanlar’ın, bu paradigma değişiminden faydalanıldığı ve tutarlı bir takvimden bağımsız olarak mutlak tarihlemenin başarıyla belirlenebildiği dünyadaki ilk bölge olduğunu söylüyor.

Maczkowski ise bölgeye ilişkin bu döneme ait diğer kronolojilerin artık hızlı bir şekilde “Dubyak Kronolojisi” ile ilişkilendirilebileceğini umduklarını ve bunun, güney Balkanlar için bölgesel bir dendrokronoloji geliştirmenin yolunu açtığını belirtiyor.

Balkanlar, MÖ 6000 yıllarının hemen sonrasına tarihlenen, Avrupa’nın en eski göl kenarı yerleşimlerine sahip. Bölge, Avrupa’da tarımın yayılmasında önemli bir rol oynadı.

Bern Üniversitesi. 21 Mayıs 2024.

Makale: Maczkowski, A., Pearson, C., Francuz, J. et al. (2024). “Absolute dating of the European Neolithic using the 5259 BC rapid 14C excursion”. Nature Communications, 15, 4263.