II. Ramses’e Odaklanan Sergi, Ziyaretçileri Antik Mısır’a Taşıyor

Tarihi eserler, 19. Hanedan Firavunu Büyük Ramses’e odaklanan ve büyük ses getiren gezici sergide 21. yüzyıl teknolojisi ile buluşuyor.

Mızraklar çarpışır ve oklar havada vızıldarken bunların sesleri karanlık bir odadaki hoparlörlerden geçiyor. Saldırının ortasında sıçrayan aslanlar, donakalmış müze ziyaretçilerinin önünde ışık saçıyor. Daha sonra görüntüler değişiyor: oyma bir rölyef, bir grup esir, bir asker bombardımanı… Aniden, eğilebilen üçgen platform boyunca uzanan büyük harita da dahil olmak üzere üç ekran birden, ilerleyen anlatımla eş zamanlı olarak akın akın giden figürler ve düşman arabaları ile doluyor.

MÖ 1275 yılında gerçekleşen ve II. Ramses’in en büyük askeri başarısı olan Kadeş Savaşı’na ait bu dinamik etkinlik, polarize üç boyutlu sisteme sahip gözlüklere gerek kalmadan katmanlı bir gösterim sunarak sürükleyici bir deneyim yaratması bakımından tam bir teknoloji ustalığı. Bu CGI (Bilgisayar Üretimli İmgeleme) gösterisi, antik dönemin modern dönemle buluştuğu alanlardan biri olan ve dünya çapındaki ilk gösterimini Kasım 2021’de Houston Doğa Bilimleri Müzesi’nde yapan “Büyük Ramses ve Firavunların Altını” (Ramses the Great and the Gold of the Pharaohs) adlı uluslararası gezici sergiye işaret ediyor. Gösteri, ziyaretçilere daha zengin bir Antik Mısır deneyimi yaşatmak adına -gezici sergilerde günden güne daha da yaygın hale gelen gelişmelere uygun olarak- yepyeni araçlardan faydalanıyor.

(İlgili: Antik Mısır Firavunu II. Ramses Kimdi?)

Serginin küratörü ünlü Mısırlı Arkeolog Zahi Hawass, “Teknoloji; sergiyi ve nesneleri, sizi 3.000 yıl önceye yani firavunların zamanına götüren bir heyecan, bir macera, bir gizem haline getirebilir.” diyor.

Birçok kişi tarafından Mısır’ın en güçlü firavunlarından biri olarak addedilen ve Mısır’ın 19. Hanedan’ının (yaklaşık MÖ 1292-1190) üçüncü kralı olan II. Ramses, aynı zamanda ülkenin yüzyıllardır en çok tanınan hükümdarıydı. İngiliz şair Percy Bysshe Shelley’e ilham kaynağı olmuş ve 1956 yapımı On Emir (The Ten Commandments) adlı filmde aktör Aktör Yul Brenner tarafından ikonik bir biçimde canlandırılmıştı. Daha önce firavunun mumyasını inceleyen Hawass’a göre II. Ramses’in inanılmaz derecede uzun hükümdarlığı, MÖ 1279’dan MÖ 1213’e kadar 67 yıla yayılmıştı. (Diğer bazı kaynaklar, bu sürenin 66 yıl olduğunu da söyleyebiliyor.)

Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü üyesi olan Ejiptolog Emily Teeter, “Ramses’in kendi hükümdarlığına dair resmi kayıtlar olarak bıraktığı şeyleri biliyoruz fakat idare için çalışan insanlar hakkında çok çok daha fazla materyale sahibiz.” diyor. “Kraliyet mezarlarını inşa eden adamlar ile rahipler ve zanaatkarlar hakkında bilgi sahibiyiz. Muazzam bir bürokrasiden söz ediyoruz.”

I. Seti’nin oğlu Ramses, 10 yaşında yüzbaşı rütbesini kazandı ve 14 yaşında naip olarak tahta çıktı. Sıcağı sıcağına kendini Kadeş Savaşı’nda -günümüz Türkiye’sinde konumlanmış- Hitit ordusuyla karşı karşıya buldu. Ramses’in savaştaki kahramanlıklarının ve savaşı takip eden zaferinin ne kadarlık bir bölümünün firavun tarafından abartıldığı günümüzde hala tartışılıyor fakat bilim insanları Ramses’in Hititler ile MÖ 1259’da yaptığı barış antlaşmasının bilinen en eski barış antlaşması olduğu konusunda hemfikir.

Teeter, “Askeri zaferlere ek olarak Ramses’in başarıları, kısmen hükümdarlığı boyunca artan ekonomik zenginlik sayesinde mümkün olan Mısır’ın en kapsamlı inşa seferberliklerinden birini içeriyor.” diyor. Gezici sergideki Ramses kreasyonu sırasında danışmanlık hizmeti veren Eski Eserler Yüksek Kurulu Genel Sekreteri Mostafa Waziri ise “Ramses, Mısır’da çok fazla yapıya sahip: tapınaklar, mezarlar, heykeller, dikili taşlar… “ diye ekliyor.

Ramses’in sütunları, Nubia’daki Ebu Simbel Kaya Tapınaklarını içeriyor; bu tapınaklar, güneş tanrılarını onurlandırıyor ve Ramses’in zamansız ölen sevgili kraliçesi Nefertari’yi anıyor. Ebu Simbel Tapınakları, Nefertari’nin Kraliçeler Vadisi’nde yer alan oldukça süslü mezarı ile Firavun’un kendi cenaze tapınağı olan Ramesseum’dan oluşuyor. Ejiptologların son dönemlerde kabul ettiklerine göre Ramses, -sergide de bu noktaya dikkat çekildiği üzere- kendisinden önce var olan birçok anıta da el koymuştu. Teeter’ın da dahil olduğu bazı bilim insanları, bu el koymaların önceki inşaatçıların işini yasa dışı kılmaktan ziyade yapılara eklemeler yapmayı amaçladığını düşünüyor.

Houston Doğa Bilimleri Müzesi’ndeki Eski Mısır Salonu’nun danışman küratörü olan Tom Hardwick, “Ramses, firavunsal azamet timsali olarak günümüzde yaşamaya devam ediyor.” diyor.

Mısır hükümetinden ödünç alınan 181 eserin büyük bir çoğunluğu Büyük Firavun ile bağlantılıyken Orta Krallık’tan (MÖ 1980-1630) kalma karmaşık mücevherler ile günümüz Kahire’si yakınlarındaki Sakkara Nekropolü’nde kısa süre önce keşfedilen mumyalanmış hayvan koleksiyonunun da dahil olduğu diğer şeyler, Ramses’in gölgesinin ötesindeki Mısır kültürünün genişliğini aydınlatıyor. Waziri, “Bazı parçalar, kraliyet mumyasının Paris’te yapılan incelemesinin teşvikiyle 1980’lerde düzenlenen küresel Ramses turunda sergilenmişti.” diyor. “Fakat diğer eserler, bu yeni sergiden önce ülkeden hiç ayrılmamıştı.” (“Ramses” 2025 yılında dünya turunu tamamlamadan önce dokuz farklı şehri daha ziyaret etmeye hazırlanıyor. Tarihler ve lokasyonlar henüz açıklanmış değil.)

Gösterinin organizatörleri Houston Doğa Bilimleri Müzesi ile Dünya Mirası Sergileri (WHE), çok yönlü bir anlatım sağlıyor. Bir tanıtım videosu, Ramses hakkındaki temel bilgileri aktarıyor. Daha sonra ziyaretçilerin sergilenen ilk eseri görmelerini sağlayan bir kapı açılıyor: Nil Nehri’ne ait panoramik gece çekimleri ile bezenmiş bir koridorun sonunda duran, kırmızı granitten yapılmış, 2 metre uzunluğundaki firavun başı. Sergi; bir mimar, bir dini lider ve bir savaşçı olması bakımından Ramses’in hayatının farklı yönlerini detaylandıran 12 oda boyunca benzer şekilde ilerliyor. Video şeklindeki tarih şeritleri ve ölçekli maketlerin dahil olduğu interaktif ögelerin yanı sıra belirli eşyalar da yer buluyor.

Ramses’in altın yüzüğü veya zaferlerini gösteren boyalı rölyefleri gibi hazineler, onun hükümdarlığını doğrudan yansıtıyor. Firavun’un hükümdarlığının öncesi ya da sonrasına tarihlenen eserler ise antik Mısır yaşamı hakkında daha ileri bir bağlam sağlıyor. Hatta bu eserler arasında 21. Hanedan Başrahibi I. Pinedjem’in muhtemelen resmi bir emir ile mezar soyguncuları tarafından altın kaplamaları soyulan iç tabut kapağı da yer alıyor. (Kemikleri altın süsleri talan edilen tahta bir tabutta bulunan Ramses’in mezarı da buna benzer şekilde yağmalanmış.)

Gösteri büyük oranda şu şekilde ek bağlam sağlayan video serilerini kullanıyor: bir dikili taş üzerindeki hiyeroglifleri aydınlatmak ve tercüme etmek, sabit duran orijinal nesnenin yanında onun dijitalleştirilmiş halinin 360 derecelik görünümlerini sunmak, heykel parçalarını ziyaretçilerin bu sanat eserinin bir zamanlar nasıl göründüğünü anlayabilecekleri şekilde düzenlemek…

Tabii ki videonun oluşturulması, her zaman göründüğü kadar basit değil. Dünya Mirası Sergileri Başkanı Anthony Tann’e göre Ramses sergisindeki oluşturulması altı aydan fazla süren Kadeş Savaşı serisi, video haritalama ile şeffaf LCD ekranlardan üç boyutlu modellere dek her şeyden faydalanıyor. Ramesseum ve Ebu Simbel’e ait drone görüntüleri ise bu mimari başarıların orijinal ihtişamlarında nasıl görünmüş olabileceklerine dair rekonstrüksiyon yapmak için bir tür CGI tekniğinden faydalanıyor. Yakut, koyu sarı, zümrüt yeşili ve turkuaz renkteki parlak kaplamalar, tapınakların duvarlarını süsleyen yontulmuş resimleri ön plana çıkararak günümüze ulaşan solgun hiyeroglifler ile çarpıcı bir birliktelik oluşturuyor.

“Bir arkeolojik alanın geçmişteki haline dönüşmesini izlemek fazlasıyla merak uyandırıcı ve bu yönüyle insanların hayal gücünü harekete geçiriyor.” diyor Tann. “Dolayısıyla sergide gezinir ve diğer eserlere bakarken hayal güçleri harekete geçip ‘Peki bu eser eskiden nasıl görünüyordu?’ diye düşünmelerini sağlıyor.”

Müze, Antik Mısır Salonu’nun son yenilemesinde yen bir teknolojiden de yararlanıyor: bir video ekranı Ebu Simbel’in binlerce yıllık bozulma sürecinin üç dakikaya sığdırılmış versiyonunu gösterirken mumyaların sargıları altına gizlenmiş sürprizleri gün ışığına çıkaran bir bilgisayarlı tomografi taraması. Tapınağın ön cephesindeki devasa heykellerden biri ziyaretçilerin gözleri önünde parçalanıyor ve çöküyor; boya, geride yalnızca kum taşı kalıntıları kalana dek solmaya devam ediyor.

Hem gezici sergide hem de salonun yenilenmesinde görev alan Houston Doğa Bilimleri Müzesi Müdürü ve CEO’su Joel Bartsch “Eğitimciler ve araştırmacılar, farklı insanların farklı şekillerde öğrendiğini bilir.” diyor. “Dolayısıyla ziyaretçilerin deneyimi gerçek nesnelere bağlı kaldığı sürece animasyonları ve videoları ziyaretçilere sunmaktan şüphesiz çok mutluyum.”

Ziyaretçiler, 22 dolarlık bir ek ücret ödeyerek ana serginin hemen dışında konumlanan ve Firavun’un sevgili kraliçesinin ruhunun liderliğinde Ebu Simbel ile Nefertari’nin Mezarı’nı gezmeyi sağlayan sanal gerçeklik turuna çıkabilir. “Kısmen eğitim aracı kısmen heyecanlı bir gezi olan bu sürükleyici deneyim, biraz anlatım yeteneği ve biraz da tütsü kokusu ile ‘bir sergi içindeki eğlence parkı gezintisi’ niteliğine kavuşuyor.” diyor Tann.

Tann’in ekibi turu, binlerce fotoğrafı üç boyutlu bir video oyunu makinesinde bir araya getirerek oluşturdu; bu, fotogrametri adı verilen bir süreçti. Tabii ki Hollywood tarzı bir deneyimi müze ortamına getirmek, herkesi memnun etmeye çalışan karmaşık olaylar örgüsünden görünüşte beyaz tenli olarak canlandırılan Nefertari’ye dek gişe rekoru kıran filmlere özgü bir dizi kusuru da beraberinde getiriyor. (Antik Mısır’a dair popüler tasvirlerde beyaz tenin kullanılması, eskiden beri süregelen tartışmalara konu oluyor.)

Tıpkı kraliyet mezarlarının inşaatçısı Sennedjem’in mezarına adanmış oda gibi serginin en güzel yerleri, en ince teknolojiyi barındırıyor. “Teknoloji yetenekli ellerde olduğu sürece dikkati müzenin misyonunun bir parçası olan nesnelerden başka bir yere dağıtmıyor.” diyor Hardwick. “Bu yetenekli eller sayesinde teknoloji bu nesnelerin anlaşılmasına katkı sağlıyor. Mısır üzerinde çok uzun süre boyunca çalışmış biri olarak bağlamın çok önemli olduğunu düşünmüyorum.”

Daha önce Mısır’ın eski eserler bakanı olarak görev yapan Hawass, şu anda Ramses’in mezarı içinde “şimdiye kadar yapılmış en büyük kazı” dediği çalışmaya liderlik ediyor. Büyük Firavun’un mezarı düşük kaliteli taşlardan oluşan ve son yıllarda şiddetli selden muzdarip olan bir alana inşa edildiği için çalışma yavaş ilerliyor. Fakat ekip, diğer dini metinlerin yanı sıra yer altı dünyasını konu alan Kapılar Kitabı’ndan sahnelerin tasvir edildiği dekoratif panoları restore etmeye başladı bile. Ayrıca Hawass, mezarda kısa zaman önce açığa çıkarılan bir tünelin Ramses’in oğullarından birkaçının mezarına doğru uzanıyor olabileceğini ileri sürüyor.

Bu keşifler yalnızca başlangıç olabilir. “Yerin üstünde görebildikleriniz, Mısır topraklarının sakladığı şeylerin belki de yalnızca yüzde 40’ını yansıtıyor.” diyor Waziri. “Mısır’da çok fazla keşif yapıyoruz. Neredeyse her ay farklı bir şeyler keşfediyoruz.”

“Büyük Ramses ve Firavunların Altını”, Houston Doğa Bilimleri Müzesi’nde 23 Mayıs 2022’ye dek sergilenmeye devam edecek. Daha sonra gösteri, dünyanın henüz açıklanmamış yerlerine seyahat edecek.

Smithsonian Magazine. 27 Ocak 2022.