Hint-Avrupa Dillerinin Kökenine Dair Yeni Görüşler

Dilbilim ve genetik bilimlerinin ortak bir çalışması, Hint-Avrupa dillerinin kökeni için yeni bir hibrit hipotez öneriyor.

Leipzig’deki Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nden araştırmacılar tarafından yönetilen uluslararası bir dilbilimciler ve genetikçiler ekibi, dünya nüfusunun neredeyse yarısı tarafından konuşulan bir dil ailesi olan Hint-Avrupa dillerinin kökenlerini anlamak için önemli bir ilerleme kaydetti. 

Hint-Avrupa dillerinin kökeni iki yüz yılı aşkın bir süredir tartışılıyor. Son zamanlarda bu tartışmaya iki ana teori hâkim oldu: ‘Step’ hipotezi, yaklaşık 6.000 yıl önce Karadeniz-Hazar Steplerinde başlangıcı önerirken, ‘Anadolu’ veya ‘tarım’ hipotezi, yaklaşık 9.000 yıl önce erken tarımla ilişkilendirilen daha eski bir kökeni öneriyor.

Hint-Avrupa dillerinin önceki filogenetik analizleri, kullanılan veri kümelerindeki yanlışlıklar ve tutarsızlıkların birleşik etkileri ve filogenetik yöntemlerin eski dilleri analiz etme şeklindeki sınırlamaları nedeniyle, dil ailesinin yaşı hakkında çelişkili sonuçlara varılmasına sebep oldu.

(İlgili: Hint-Avrupa Dilleri Asya Boyunca Nasıl Yayıldı?)

Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü Dilbilimsel ve Kültürel Evrim Bölümü’nden araştırmacılar bu sorunları çözmek için 52 antik veya tarihi dil de dahil olmak üzere 161 Hint-Avrupa dilinin temel kelime dağarcığından oluşan yeni bir veri seti oluşturmak üzere 80’den fazla dil uzmanından oluşan uluslararası bir ekip oluşturdu.

Bu daha kapsamlı ve dengeli örnekleme, sözcüksel verileri kodlamak için titiz protokollerle birleştiğinde, önceki çalışmalarda kullanılan veri kümelerindeki sorunları düzeltti.

Hint-Avrupa dilinin yaklaşık 8.100 yaşında olduğu tahmin ediliyor

Ekip, Klasik Latince ve Vedik Sanskritçe gibi eski yazılı dillerin sırasıyla modern Romen ve Hint dillerinin doğrudan ataları olup olmadığını test etmek için yakın zamanda geliştirilen soy kütüğüne dayalı Bayesian filogenetik analiz yöntemini kullandı.

Araştırmanın kıdemli yazarı ve Dilbilimsel ve Kültürel Evrim Bölümü’nün Başkanı olan Russell Gray, çıkarımlarının sağlam olduğundan emin olmak için gösterdikleri özeni vurguluyor. Gray, “Kronolojimiz çok çeşitli alternatif filogenetik modeller ve duyarlılık analizleri karşısında sağlam.” diyor. Bu analizler Hint-Avrupa ailesinin yaklaşık 8.100 yaşında olduğunu ve beş ana kolun yaklaşık 7.000 yıl önce ayrıldığını tahmin ediyor.

Ancak bu sonuçlar step ya da tarım hipotezleriyle tam olarak uyumlu değil. Çalışmanın baş yazarı Paul Heggarty, “Son antik DNA verileri, Hint-Avrupa’nın Anadolu dalının (Hint-Avrupa dil ailesinin en erken kaynağı olarak) stepler yerine daha güneyde; Bereketli Hilal’in (Mezopotamya ve Doğu akdeniz’i kapsayan coğrafi bölge) kuzey yayınının içinde veya yakınında ortaya çıktığını gösteriyor. Dil ağacı topolojimiz ve soy ağacı bölünme tarihlerimiz, stepler üzerinden değil, doğrudan oradan yayılmış olabilecek diğer erken dallara işaret ediyor.” diyor.

Genetik ve dilbilimden yeni görüşler

Çalışmanın yazarları, Hint-Avrupa dillerinin kökeni için yeni bir hibrit hipotez önerdiler. Bu hipoteze göre köken, Kafkasya’nın güneyinde nihai bir kaynak ve sonraki Yamnaya ve Corded Ware kültürü (İp Baskılı Seramik Kültürü) ile ilişkili yayılımlarla Avrupa’ya giren Hint-Avrupa’nın bazı kolları için ikincil bir kaynak olarak kuzeye doğru Bozkır’a doğru bir koldan geliyor.

Gray, “Antik DNA ve dil filogenetiği bir araya gelerek, 200 yıllık Hint-Avrupa muammasının çözümünün tarım ve bozkır hipotezlerinin bir karışımında yattığını gösteriyor.” diyor.

Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü Arkeogenetik Departmanında Ekip Lideri olan Wolfgang Haak, yeni çalışmanın sonuçlarını şu sözlerle özetliyor:

“Genel dil ağacı için rafine bir zaman tahmininin yanı sıra, ağaç topolojisi ve dallanma düzeni, önemli arkeolojik olaylar ve eski insan genom verilerinde görülen değişen soy modelleriyle uyum için en kritik öneme sahip olanlar.  Bu; birbirini dışlayan önceki senaryolardan arkeolojik, antropolojik ve genetik bulguları bütünleştiren daha makul bir modele doğru atılmış büyük bir adım.”

Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. 27 Temmuz 2023.

Makale: Heggarty, P., Anderson, C., Scarborough, M., King, B., Bouckaert, R., Jocz, L., … & Gray, R. D. (2023). Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages. Science, 381(6656), eabg0818.