Evrim, Sürekli Yengeç Yaratıyor ve Kimse Nedenini Bilmiyor

Gezegenimizin karmaşık evrimsel yaşam tarihi, sayısız tuhaf ve harika yaratık ortaya çıkardı, ancak hiçbiri evrimsel biyologları -ya da taksonomistleri- yengeçler kadar heyecanlandırmıyor.

Araştırmacılar, 2021’de yayımlanan bir çalışmada yengeçlerin evrimsel tarihini tüm ihtişamıyla ortaya koymaya çalıştıklarında, yengeçliğin tanımlayıcı özelliklerinin son 250 milyon yılda en az beş kez evrimleştiği sonucuna vardılar.

Dahası, yengeçlik özellikleri muhtemelen yedi veya daha fazla kez kaybolmuştu.

Yengeç benzeri bir vücut yapısının bu tekrarlanan evrimi o kadar sık gerçekleşti ki, bunun kendine özgü bir adı var: Karsinizasyon (carcinization). Ve evet, eğer yengeç formunu evrimle kaybederseniz, buna dekarsinizasyon deniyor. (Karsinizasyon: bir kabuklunun yengeç benzeri olmayan bir formdan yengeç benzeri bir forma dönüştüğü yakınsak evrimin bir örneği.)

(İlgili: Ahtapotların ve Yengeçlerin Duyguları Var mı?)

Kurbağa yengeçleri (Raninidae) ise alışılmadık bir örnek. Yengeç vücut formunun özellikleri de neredeyse bacaksız Porto Riko kum yengeçlerine (Emerita portoricensis) ve çeşitli orantısız hermit yengeçlerine giden yolda kayboldu- ancak daha sonra kırmızı kral yengeçleri son anda yengeç özelliklerini yeniden kazandı.

Evrimin neden yengeç benzeri vücut formunu işleyip durduğu bir muamma olarak kalmaya devam etse de, evrim yengeç benzeri canlıları tekrar tekrar şekillendirirken bir şeyleri doğru yapıyor olmalı. Zira mercan resifleri ve uçurum düzlüklerinden tutun derelere, mağaralara ve ormanlara kadar dünya üzerindeki hemen her habitatta yaşayan binlerce yengeç türü var.

Yengeçler aynı zamanda ebat olarak da çok geniş bir aralığa sahip. En küçükleri olan bezelye yengeci (Pinnothera faba) sadece birkaç milimetre boyutlarındayken, en büyükleri olan Japon örümcek yengeci (Macrocheira kaempferi) uçtan uca yaklaşık 4 metre uzunluğunda.

Tür zenginliği, abartılı vücut şekilleri ve zengin fosil kayıtları ile yengeçler, zaman içinde biyolojik çeşitlilikteki eğilimleri incelemek için ideal bir grup.

Peki yengeç nedir?

İşler bununla da kalmıyor, çünkü her yengeç tabiri caizse yengeç değil. Çamur yengeçleri ve yüzücü yengeçler gibi ‘gerçek’ yengeçlerin yanında sarmal karınlarıyla kabuklarında yaşayan utangaç hermit yengeçler ve dikenli kral yengeçler gibi sözde yengeçler de var. İkisi arasındaki en belirgin fark kaç bacakları olduğu. Gerçek yengeçlerin dört çift bacağı varken diğerlerinin üç çift bacağı ve bir de arkalarında bir çift görece küçük uzuvları var.

Harvard Üniversitesi’nden evrimsel biyolog Joanna Wolfe liderliğinde Mart 2021’de yayımlanan analize göre, hem gerçek hem de sahte yengeçler geniş, düz, sert üst kabuklarını ve kıvrık kuyruklarını birbirlerinden bağımsız olarak, bu özelliklerin hiçbirine sahip olmayan ortak bir atadan evrimleştirmişti.

İki grubun birbirinden ayrılmasını takip eden süreç de hiç basit değildi. Wolfe ve meslektaşları, evrimin son 250 milyon yıl içinde yengeçleri, gerçek yengeçlerde bir veya iki kez, sahte yengeçlerin evrimi sırasında ise en az üç kez yeniden yarattığını düşünüyor.

Yengeçler, çarpıcı benzerlikleri nedeniyle türleri her zaman sahte yengeçler olarak doğru veya yanlış olarak sınıflandıran taksonomistleri uzun süredir şaşırtıyor.

Türlerin yaşam ağacında nereye ait olduğunu bulmanın yanı sıra, evrimin yengeç benzeri vücut formunu tam olarak kaç kez ve neden oluşturduğunu anlamak, yakınsak evrimi neyin yönlendirdiği hakkında bir şeyler ortaya çıkarabilir.

Yengeç uzmanı ve araştırmanın ortak yazarı Heather Bracken-Grissom, “Bu yengeç benzeri şekle sahip olmanın bir tür evrimsel avantajı olmalı.” diyor.

Pek çok konuda olduğu gibi, evrimsel biyologların karsinizasyon konusunda da pek çok fikri var, ancak kesin cevapları yok. Ekip, geçmiş araştırmaların belirli yengeç türlerine dar odaklanması nedeniyle, “yengeç vücut formu evriminin uzlaşmaz tarihinin uzlaştırılması gerektiğini.” belirtiyor.

Ekip, ilk olarak yaşayan türlerden ve fosillerden yengeç morfolojisi, davranışı ve doğal tarihi ile ilgili verileri derledi ve şaşırtıcı evrimsel ilişkileri çözmeye yardımcı olabilecek genetik verilerdeki boşlukları belirledi.

Araştırmacılar, “Yengeç hayat ağacındaki dalların neredeyse yarısı hala aydınlatılmayı bekliyor.” diyor.

Çoğu karsinizasyon geçirmiş yengeç, kendilerini avcılardan korumak için sert, kireçlenmiş kabuklar geliştirmiş – bu açık bir avantaj – ancak daha sonra bazı yengeçler bilinmeyen nedenlerden dolayı bu korumayı kaybetti.

Komik görünse de yan yan yürümek yengeçlere bir çeviklik ve kaçarken kendisini avlamaya çalışan canlıyı gözden kaçırmama avantajı sağlar. Fakat bu özellik bütün yengeç türlerinde yok. Aynı zamanda bazı karsinizasyon geçirmemiş hermit yengeçleri de yan yürüyebiliyor.

Bazı yengeçlerin ekolojik silahlanma yarışında kabuk kıran yırtıcılar olmak için büyük kıskaçlar geliştirmesi de erken yengeç evriminin zamanlamasını veya başarılarını tam olarak açıklayamaz.

Şu an için hiçbir şey kesin değil ve evrim neşeli yoluna devam edecek. Yine de, yaşayan ve fosilleşmiş yengeç türleri hakkında giderek artan genomik bilgi ile, taksonomistlerin bir yengeci yengeç yapan şeyleri istikrarlı bir şekilde bir araya getirmekte olduklarından emin olabilirsiniz.

Wolfe, “Bu, zaman içinde ‘yengeç’ vücut formlarının çoklu kökenlerini ve kayıplarını çözmemize ve önemli evrimsel yeniliklerin ve vücut planlarının ortaya çıkış zamanını belirlememize olanak tanıyacak.” diyor.

Bunun da ötesinde, yengeçler üzerinde çalışmak, evrimin çevresel faktörlere ve genetik ipuçlarına dayanarak oluşturduğu öngörülebilir formları tahmin etmenin mümkün olabileceğini düşünen araştırmacılar için ciddi bir ip ucu kaynağı. 

Bracken-Grissom, “Yengeç evrimini incelemek, yeterli filogenetik ve genomik veriyle, ortaya çıkacak morfolojiyi tahmin edebileceğimiz 250 milyon yıllık makroevrimsel bir zaman ölçeği sağlıyor.” diyor.

Science Alert. 15 Haziran 2023.

Makale: Wolfe, J. M., Luque, J., & Bracken‐Grissom, H. D. (2021). How to become a crab: Phenotypic constraints on a recurring body plan. Bioessays, 43(5), 2100020.