Dünyanın En Büyük Dini Kompleksi: Angkor Wat

Khmer İmparatorluğu, yaklaşık 900 yıl önce, tam da Hinduizm’den Budizm’e dini bir geçiş başlarken, Angkor tapınaklarını Kamboçya’nın yemyeşil ormanlarının ortasında inşa etti.

Yoğun, nemli bir ormanın ortasında ateşli bir rüya gibi görünen Angkor Wat; zarif ve yüksek kuleleri, kapalı galerileri ve havadar avluları, süslü yürüyüş yolları ve karmaşık kabartma oymalarıyla yükselen, görkemli bir taş şehir. Kuzeybatı Kamboçya’da bir göl olan Tonle Sap’ın kıyısında yer alan bu tapınak kompleksi, antik Khmer İmparatorluğu’ndan kalma yaklaşık 900 yıllık bir kalıntı.

Bölgede günümüze ulaşmış yüzlerce tapınak arasında bu uçsuz bucaksız kompleks, Kamboçya’nın şüphesiz en ünlü kutsal alanı – günümüzde ülkenin milli bayrağında yer alıyor – ve haklı olarak saygı görüyor. Binden fazla yapıdan oluşan ve yaklaşık 162 hektarlık bir alanı kaplayan bu kompleks, dünyanın en büyük dini yapısı ve insanlığın kültürel harikalarından biri.

(İlgili: Kamboçya Ormanlarında Gizemli Uygarlık: Khmer İmparatorluğu)

Angkor Wat’ın inşasına 12. yüzyılın ilk yarısında Khmer kralı II. Suryavarman tarafından başlandı. Muhtemelen kralın kendisi için bir cenaze tapınağı olarak hizmet etmesi amaçlanmıştı. Hinduizm’den büyük ölçüde etkilenen, adı Khmer’de “tapınak şehri” anlamına gelen site, orijinal olarak Vrah Visnuloka (“Vishnu’nun kutsal konutu”) olarak adlandırılıyordu ve üç Hindu tanrısına adanmıştı: adaşı Vishnu, Shiva ve Brahma. Kompleksin birçok oyma süslemesinde bu Hindu tanrıları görülebilir.

Yapının en göze çarpan mimari özelliği, kademeli katmanlar üzerine inşa edilmiş konik şekilli beş kuleden (dördü köşelerde, biri ortada) oluşan merkezi beş nokta düzeni. Sıra sıra nilüferler, tanrıların mesken yeri ve evrenin merkezi olan Meru Dağı’nın zirvelerini simgeleyen tepeye yakın bir noktaya doğru sivriliyor. Gerçekten de Angkor Wat, kozmosun dünyevi bir modeli olarak tasarlanmıştı – yaklaşık 60 metre yükselen merkez kulesi ile evrenin taştan minyatür bir kopyası. Dış duvar, dünyanın ucundaki dağlara karşılık geliyor; çevreleyen 5 kilometrelik hendek ise, onların ötesindeki okyanusları simgeliyor.

188 metrelik bir köprüyü geçerek ve ardından tapınağa giderken üç galeriden geçerek alana ulaşılıyor. Hindu tanrılarını ve antik Khmer sahnelerini temsil eden kabartma heykellerin yanı sıra iki Sanskrit destanından bölümlerle kaplı: Mahabharata ve Ramayana.

Khmer’in gücü

9. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar gelişen Khmer’in hükümdarları, günümüz Myanmar’ından (Burma) Vietnam’a kadar Güneydoğu Asya anakarasının büyük bir kısmına yayılan genişleyen, refah ve sofistike bir imparatorluğu yönettiler. Nehir yolları ve yükseltilmiş yollardan oluşan bir ağ ile birbirine bağlanmıştı. Bu dönemde tarımsal üretim, belki de sözde Orta Çağ Sıcak Dönemi’ndeki daha yüksek sıcaklıklar ve besleyici yağmurlar sayesinde gelişti.

Angkor Wat tapınak kompleksi, imparatorluğun doğuşundan bu yana ayrıntılı inşaat projelerinin (bugüne kadar Angkor Wat’a bakan 9. yüzyıldan kalma Phnom Bakheng tapınağı dahil) odak noktası olan antik Khmer başkenti Angkor’un yanında inşa edildi. 12. yüzyılda, II. Suryavarman yönetiminde Angkor Wat üzerindeki çalışmalar ilerledikçe, Khmer topraklarında Hinduizm’den Budizm’e doğru bir dini geçiş yoğunlaşıyordu.

Budizm, Hinduizm ile uzun yıllar barış içinde bir arada yaşadı. Kamboçya’ya ilk olarak 5. yüzyılda, Kamboçya tarihi üzerinde önemli bir etkiye sahip bir kültür olan Hindistan’dan tüccarlar ve misyonerler tarafından getirildi: Hindistan zaten Hinduizm’i bölgeye getirmişti ve Khmer dili Sanskritçe ile akrabaydı.

II. Suryavarman’ın ölümünden yaklaşık 30 yıl sonra, 1881’de kral VII. Jayavarman tahta çıktı.  Krallık komşu Cham tarafından işgal edildikten sonra Khmer servetini yeniden canlandırdı ve Budizm’i devlet dini yaparak statüsünü sağlamlaştırdı. VII. Jayavarman’ın yüzünün, yakındaki Angkor Thom’daki Bayon tapınağını süsleyen birçok yüzün modeli olduğuna inanılıyor. Angkor Wat ile birlikte inşa edilen bu yeni müstahkem Khmer başkenti, Khmer gücünde yeni bir zirveye işaret ediyordu. Şehrin nüfusu o zamanlar rekor olan 750.000’e yükselmişti.

Angkor Wat, resmen bir Budist bölgesi olarak yeniden adandığı 1300’lere kadar bir Hindu tapınağı olmaya devam etti. Budistlerin Hinduizme karşı hoşgörüsüne uygun olarak, Budist heykelleri eklenmesine rağmen, büyük kabartmalarının ikonografisi yıkılmadı veya değiştirilmedi.

Bu sıralarda, Khmer İmparatorluğu, karmaşık faktörlerin bir karışımının sonucu olarak gerilemeye başladı. 1430’larda Khmer hükümdarları Angkor’un büyük komplekslerini terk ettiler ve güneyde yeni kurulan Phnom Penh’e taşındılar.

Çevrenin de muhtemelen bir rolü vardı: Angkor; kapsamlı, gelişmiş bir yapay kanallar, bentler ve en büyüğü 13 km uzunluğunda ve 2.5 km genişliğinde olan Batı Baray olmak üzere rezervuarlar sistemine sahipti; ki bu, o zamanlar için dikkate değer bir hidrolik mühendislik harikasıydı. Bu ağ tarafından kullanılan su, pirinç tarlalarını sulamanın yanı sıra, dünyanın en büyük sanayi öncesi kentinde yaşayanların dörtte üçünün susuzluğunu gideriyordu. Tarihçiler, bir dizi şiddetli musonun ardından gelen kuraklığın hassas sulama altyapısını devre dışı bırakmış olabileceğine ve bu nedenle alanın yok oluşunu hızlandırdığına inanıyor.

“Kaybolan” ve yeniden ortaya çıkan kompleks

Orman, bölgeyi yeniden içine çekti ve kentsel alan kısa süre sonra yoğun bitki örtüsüyle kaplandı. Yıkılan kulelerin arasından devasa kapok ağaçları büyüdü ve gümüşi kökleri, orman ve kalıntılar bölünemez hale gelene dek sütunlar ve duvarların çevresine dolandı. Ancak bir tapınak asla terk edilmedi: Angkor Wat’ın kendisi. 14. yüzyılın sonu ile 15. yüzyılın başları arasında, kompleks yeniden yapılandırıldı ve Budist rahipler tarafından bir hac yerine dönüştürüldü.

16. yüzyılın ortalarında, Avrupalılar Angkor’a gelmeye başlamıştı – önce 1555 civarında Portekizli tüccarlar, ardından bölgede Katolikliği yaymaya kararlı misyonerler. Portekizli tüccar ve tarihçi Diogo do Couto, Kamboçya ormanının, duvarları tamamen yontulmuş taşlarla örülmüş, o kadar mükemmel ve o kadar iyi düzenlenmiş ki, neredeyse mermer gibi tek bir taştan ibaretmiş gibi görünen terk edilmiş bir şehri nasıl gizlediğini tarif ediyor.

Portekizlilerden sonra İspanyol tüccarlar ve misyonerler geldi. Aralarında 1604’te “A Brief and Truthful Relation of Events in the Kingdom of Cambodia” kitabını yayınlayan Fray Gabriel Quiroga de San Antonio da vardı. Açıklaması derin bir takdir ve saygıyı ortaya koyuyor:

“Şehir, denizden 170 fersah uzaklıkta, Meccon Nehri kıyısında; Nehrin sel suları ve gelgitleri, Guadalquivir’in Sevilla’da yaptığı gibi şehri kucaklıyor. Muhteşem bir şekilde inşa edilmiş… evler taştan yapılmış ve çok güzel, sokaklar boyunca çok düzenli bir şekilde düzenlenmiş ve cephelerinin ve avlularının, salonlarının ve odalarının işçiliği Romalı gibi görünüyor.“

Önümüzdeki birkaç yüzyıl boyunca, Kamboçya Güneydoğu Asya’dan, özellikle Müslüman Malaylar ve Japon Budistler olmak üzere çok sayıda tüccar aldığından, Angkor yurtdışından gelen gezginler üzerinde manyetik bir çekim yarattı. Hatta bazıları Angkor Wat’ın duvarlarına grafiti bile bıraktı (1612 ile 1632 arasına tarihlenen 14 örnek bulunuyor). Açıklamalı renkli bir plan olan Angkor’un bilinen ilk haritası, bu Japon ziyaretçilerden biri tarafından oluşturuldu.

İspanyol ve Portekiz varlığı azaldı ve Hollandalılar, Kamboçya’da Hollanda Doğu Hindistan Şirketi’nin bir üssü kurdu. Temsilcilerin Angkor’u ziyaret edip etmediği bilinmiyor, ancak Angkor tapınağının ana girişinin duvarlarına boyanmış bir Hollanda gemisinin keşfi, yerel yaşam üzerindeki etkiyi kanıtlıyor

Avrupa’nın Angkor’a olan hayranlığı 19. yüzyılda hararetli bir seviyeye ulaştı. 1859’un sonlarında Fransız kaşif ve doğa bilimci Henri Mouhot, Londra Kraliyet Coğrafya Derneği’nin himayesinde Angkor’u ziyaret etti. Avrupalı koleksiyoncular için bölgeden bitki ve hayvan örnekleri toplamak üzere köpeği Tine-tine ile birlikte Nisan 1858’de Bangkok’a yelken açmıştı.

Mouhot, Angkor’da üç ay geçirdi, harabeleri keşfetti, tapınakların eskizlerini çizdi ve yalnızca Angkor’un kendisi değil, Khmer halkı hakkındaki izlenimlerini de günlüklerine kaydetti: 

“Hâlâ Ongkor adını taşıyan eyalette… böylesine ihtişamlı kalıntılar… İlk bakışta derin bir hayranlıkla dolup taşan insan, bu devasa yapıtların yaratıcılarına, bu kadar medeni, bu kadar aydın, bu güçlü ırka ne hale geldiğini sormadan edemiyor?“

National Geographic. 7 Nisan 2022.