Diyarbakır’ın Göbeklitepesi Sular Altında Bırakılıyor

Diyarbakır’da, Göbeklitepe ile çağdaş özel yapıların ortaya çıkartıldığı Gre Fılla Höyüğü sular altında bırakılıyor.

Diyarbakır’da yer alan ve Çanak Çömleksiz Neolitik döneme tarihlenen Gre Fılla Höyüğü’nde çukur tabanlı yapılar bulundu. Bu yapılardan birinde steller var ve bunlar Göbeklitepe ile çağdaş. Araştırmacılar, bu alanları, çevresindeki insanların toplu halde sosyalleşebileceği ortak olarak kullanabileceği aynı zamanda inanç bağlamında ritüellerini de gerçekleştirdiği alanlar olarak tanımlayabileceklerini söylüyor.

Gre Fılla Höyüğü’nde 2018 yılından beri Diyarbakır Müze Müdürlüğü başkanlığında, Kocaeli Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Başkanı Prof. Dr. Ayşe Tuba Ökse’nin bilimsel danışmanlığında kazı çalışmaları yürütülüyor.

(İlgili: Diyarbakır’da Göbeklitepe ile Çağdaş Özel Yapı Bulundu)

Baraj suları doluyor

Diyarbakır’ın Kocaköy İlçesi yakınlarında Ambar Barajı’ndan etkilenecek alanda Ambar Köyü içerisinde yer alan Ambar Höyük’ün doğu eteğinde ve köyün güneyindeki Gre Fılla’da (Ambar I) kurtarma kazıları Diyarbakır Müze Müdürlüğü başkanlığında, Kocaeli Üniversitesi’nden Prof. Dr. Tuba Ökse’nin bilimsel danışmanlığında yürütülüyor.

Günümüzden 11.000 ila 12.000 yıl öncesine ait bu yerleşim yerinde dört yıldan beri süren kazılarda en eski yerleşik topluluklara ait bulgulara rastlandı. Höyükte en eski yerleşim Çanak-Çömleksiz Neolitik Dönem’e tarihleniyor. Daha sonra Erken Neolitik Çağ’da ise, insanlar birkaç yüz metre yakındaki Ambar Höyük ve Kendale Hecala’ya yerleşmiş.

Bölgede 2019 yılında yoğun çalışmalara başlandı. 2022 ise son kazı sezonu olmak üzere devam ediyor. Zira baraj suları yavaş yavaş dolmaya başladı.

Diyarbakır’ın Göbeklitepesi

Gre Fılla, kendine has özellikler barındırsa da, birçok yönden Göbeklitepe ile benzerlikler taşıyor. Gre Fılla’daki insanlar, tıpkı Göbeklitepe’dekiler gibi her ne kadar yerleşik yaşasalar da, yaşamlarını avcı toplayıcı olarak sürdürüyordu.

Gre Fılla’daki yerleşim MÖ 9300-8800 yılları arasına tarihleniyor. Yapıların altında cenin pozisyonunda gömülmüş insan mezarları var. Ancak zengin mezar hediyelerine sahip değiller. Mezar eşyası olarak boncuklar, kesici ve delici aletler var.

Gre Fılla’da kuzey kazı alanı ve güney kazı alanında çalışmalar yürütülüyor. Kuzey kazı alanında yuvarlak yapılar ve arasında dörtgen konutlar ortaya çıkartıldı.

Kazılarda, üzeri kazıma desenlerine sahip kap parçaları bulundu. Bu kapların benzerlerini Hallan Çemi, Körtiktepe’den de biliyoruz.

Özel yapılar olarak adlandırılan yuvarlak planlı ve dört payeli çukur yapılar, birçok kez yenilenmiş. Her defasında payeler yıkılmış ve üzeri kapatılmış. Daha sonra payeler tekrar dikilmiş ve yapının duvarları yükseltilmiş. Her defasında da, bu yuvarlak yapıların çevresindeki dörtgen yapılar da yeniden inşa edilmiş.

Göbeklitepe’deki gibi özel yapılar var

Gre Fılla’daki özel yapılar arasında, “Yapı 15” adı verilen bir yapı dikkat çekiyor. Bu yapı, diğerlerinden farklı bir donanıma sahip. İçerisinde steller var. Çok sayıda havan, yüksek ayaklı çanak, heykel, ortası delik çanaklardan oluşan birçok esere sahip. Yapının içerisinde yapıyı çevreleyen bir oturma sekisi var. Bu oturma sekisi, yaklaşık 25 kişinin oturabileceği uzunlukta. Doğu ve batı kısmında sunakları var.

Araştırmacılar, bunun günlük bir kullanım alanı olmadığını düşünüyor. Bu muhtemelen özel bir yapı olmalıydı. Yapının içinde insan heykelleri de oldukça dikkat çekici. Heykelin elleri çapraz bir şekilde göğüste kavuşturulmuş.

Buradaki özel yapılar kasıtlı olarak kapatılmadan önce steller ve diğer her şey içine atılarak kırılmış. Yapılardan bir tanesinde, iki tane yontulmuş ve dikey yerleştirilmiş fallus ortaya çıktı. Heykelin ve yapının taşlarından anlaşıldığı üzere yapı kapatılırken aynı zamanda yakılmış.

Prof. Dr. Tuba Ökse, “Yapının içinde steller var ve bunlar Göbeklitepe ile çağdaş. İçlerinde çatıyı taşıyacak şekilde dört paye bulunuyor. Eserlere göre burada belli oranda bir ritüel davranışın sergilendiğini söyleyebiliriz. Bir inançla ilgili sosyal yaşamın da bir arada bulunduğu ortak kullanım alanları olarak tanımlayabiliriz. Bunlara doğrudan tapınak demek istemiyoruz. Çünkü henüz o kadar çok veri yok elimizde. Buralar özel yapılar olarak da geçiyor. Tıpkı Göbeklitepe’deki gibi.” diyor.

Kültürel mirasımız sular altında kalıyor

Gre Fılla’da bu sezon son kez arkeolojik kazı çalışmaları yapılıyor. Baraj suları yavaş yavaş bölgeyi dolduruyor.

Bölgedeki kazılar, burası baraj suları altında kalacağı için bir kurtarma kazısı olarak başladı. Ancak insanlık tarihinde tarım öncesi yerleşik hayata dair önemli bilgiler barındıran yerleşmeler keşfedildi. Birbirlerine yakın mesafede yer alan ve belirli bir süreci izleyebildiğimiz alanlar ortaya çıkartıldı. Gre Fılla, Ambar Höyük ve Kendale Hecala, bölge arkeolojisi için büyük önem taşıyor.

Araştırmacılar, Fırat hattı için Göbeklitepe nasıl bir sembol teşkil ediyorsa, Dicle hattı için de Gre Fılla’nın bölge için sembol olabileceğini söylüyor.

Sadece Gre Fılla’da bile, beş döneme ait arkeolojik dolgular açığa çıkarıldı. Geç Roma İmparatorluk Döneminden Erken Bizans Dönemine kadar kullanılmış mezarlık (Dönem I), Orta Çağ (Dönem II), Seramikli Neolitik Dönem (Dönem III). Bunların altında Çanak Çömleksiz Neolitik B (Dönem IV) ve Çanak Çömleksiz Neolitik A (Dönem V) yerleşimi kalibre edilmiş tarihlere göre MÖ 9300-7500 yıllarında kullanılmıştı.

Bölgedeki kurtarma kazıları çok kısa bir süre yapılabildi. Henüz yeni yeni bilgiler edinmeye başlamışken, kültürel mirasımız bir kez daha sular altına gömülüyor.

Bu büyüleyici arkeolojik alanı sanal müze ile dijital olarak gezebilir ve baraj sularıyla neleri kaybedeceğimizi görebilirsiniz.