Batı Şeria’da 9.000 Yıllık Taş Maske Keşfedildi

Batı Şeria’daki El Halil kenti güneyindeki tepelerde yürüyüş yapan biri tarafından tesadüfen 9.000 yıllık taş maske keşfedildi.

Çanak Çömleksiz Neolitik B dönemine tarihlenen taş maske. C: Antiquities Theft Prevention Unit, Israel Antiquities Authority

Arkeologlar taştan yapılmış olan bu Neolitik dönem eserinin, günümüze ulaşan dünyanın en eski ritüel maskeleri arasında olduğunu söylüyor. Söz konusu maske, insanlar geçim kaynağı olarak avcı-toplayıcılıktan, besin üretimine (tarıma) geçtiklerinde ve karmaşık toplumlar oluşturmaya başladıkları zamanda yapılmış.

Maskenin ve bölgedeki diğer buluntuların keşfi, onlarca yıldır kafaları karıştıran bu kaba görünümlü maskelerin işlevi hakkında daha fazla bilgi edinme şansı verebilir.

(Göbekli Tepe’de Kafatası Kültüne Dair Yeni Kanıtlar Bulundu)

Bu maskelerin tarih öncesinde oynadığı rol bilinmiyor fakat arkeologlar, bunların ata kültü ile ilişkili bir rol oynamış olabileceğinden şüpheleniyor.

9.000 yıllık maske, geçtiğimiz yıl yürüyüşe çıkmış bir göçmen tarafından yüzeyde öylece dururken tesadüfen bulunmuştu.

Göbekli Tepe’de bulunan daha büyük boyutlu bir taş maske. C: Klaus Schmidt

İsrail Eski Eserler Dairesi hırsızlık önleme biriminde bir arkeolog olan Ronit Lupu, maskenin tam yerini ya da yerleşimcinin kimliğini bilmediğini, ancak herhangi bir yanlış durum ya da yağma girişimi olduğuna inanmak için sebep olmadığını söyledi.

Maskenin keşfedilmesinden bu yana arkeologlar, bulunduğu iddia edilen yeri araştırıyor ve orijinalliğini ve kimliğini doğrulamak için eseri test ediyorlar.

Bugüne kadar sadece 15 Neolitik maskenin gerçek olduğu doğrulandı ve hemen hemen hepsi, arkeolojik kazılar yerine, dünya çapında özel koleksiyoncuların ellerinde ortaya çıktı. Yani uzmanlar bunların kökeni veya işlevleri hakkında çok fazla bilgi toplayamıyor.

Buluntuyu inceleyen ve tarihöncesi alanında uzman olan arkeolog Omry Barzilai, “Bu maskeler gibi nadir tarih öncesi eserler, yağmacılar ve kaçakçılar için temel hedef ve antikacılar piyasasında her birini satmaya çalışıyorlar.” diyor. Bu tür nadir eserlerin ticareti, eserin gerçekliğini kanıtlamada ortaya çıkan güçlükler ve bölgede onunla ilişkili diğer eserlere ulaşma fırsatını kaybetmesi nedeniyle arkeologlara son derece zorluk çıkarıyor.

Batı Şeria’da bulunan 9.000 yıllık maskenin yandan görünümü. C: Clara Amit, Israel Antiquities Authority

Bazı maskelerin yanlarında delikler olsa da, yüze takılıp takılmadıkları belli değil ve bu amaç için çok hantal olabilirler. Ölüm maskeleri olarak kullanılmış ya da başka bir şekilde sergilenmiş olabilirler.

Neolitik dönemden insan yüzünün diğer taş temsilleri, Türkiye’deki Göbekli Tepe de dahil olmak üzere, Levant genelinde bulunmuştu. Fakat bunlar nispeten soyut olma eğilimindeydi ve araştırmacılar aslında bunların maske olarak kabul edilip edilemeyeceği konusunda kararsız. Sonuç olarak, güney İsrail’de bulunan Neolitik maskeler, bu kültürel fenomenin en erken örnekleri olarak görülüyor.

2014 yılında İsrail Müzesi, dünya çapında bulunan Neolitik maskelerin bir sergisine ev sahipliği yaptı. Sergi, maskeleri bulmak için on yıl süren bir araştırmanın sonucuydu ve eserler özgünlüklerini belirlemek için çok sayıda bilimsel testten geçtiler. Belirlenen bir sahte maske çıkarıldıktan sonra uzmanlar, gerçek olanların Judean tepelerinde ve çevresindeki çölde yapılmış olduğu sonucuna vardılar.

Maskenin bulunduğu alanda yapılacak ayrıntılar kazılar önemli bilgiler verebilir. C: Clara Amit, Israel Antiquities Authority

Eretz İsrail Müzesi’nin baş küratörü yardımcısı Debby Hershman, “Maskeleri bulmak için çok fazla dedektif çalışması yaptık ve gerçek olup olmadığını belirlemek için bilimsel bir protokol geliştirdik.” diyor.

Ekibin ulaştığı sonuçlardan biri, maskelerin ritüellerde kullanılmak üzere yüzlere bağlanmış olabileceği. Bu sonuç, üç boyutlu rekonstrüksiyon ve eserlerin analizine dayanıyordu; Maskelerdeki gözler ve ağız arasındaki mesafeler, insan yüzünün oranlarını takip ediyordu ve kullanıcının kolayca görmesini ve nefes almasını sağlıyordu.

Yine de, buluntunun arkeolojik bağlamı ile ilişkilendirilmesinin bir alternatifi yoktu. Maskeyi bulan yerleşimcinin yardımıyla, arkeologlar yeni maskenin bulunduğu yeri tespit etti ve bir ön kazı yaptı. Çanak Çömleksiz Neolitik B adı verilen döneme özgü çakmaktaşı aletler ortaya çıkardılar ve bu dönem aynı zamanda diğer maskelerin de yapıldığı dönemdi.

Bulunan aletlerin ve maskenin üzerinde binlerce yıldır oluşan kalsit kabuklarındaki izotopların test edilmesi, bunların hepsinin aynı yere ve aynı zamana ait olduğunu kanıtladı.

Neolitik döneme tarihlenen taş maskeler çok nadir olarak bulunabiliyor. C: Clara Amit, Israel Antiquities Authority

Lupu, “Bu, son 35 yıl içinde bulduğumuz ilk maske, bu yüzden çok önemli. Ancak daha da önemlisi, siteyi tamamen kazma ve bu kült nesnenin ilişkili olduğu maddi yaşamı daha iyi anlama şansımız var. Nasıl kullanıldığı veya hangi bağlamda kullanıldığı anlaşılabilir.” diyor.

Bu maskenin, Nahal Hemar’da bulunan ile birlikte, Batı Şeria ve Judean çölü arasında bulunduğu gerçeği, bu fenomenin bu bölge ile sınırlı olduğu varsayımını güçlendiriyor. Taş maskeler, Levant’ın diğer bölgelerindeki benzer ikonografik fenomenlerin yerel versiyonları olabilir.

Kuzey İsrail’deki ve Şam’a kadar uzanan neolitik alanlar genellikle sıvalı kafatasları ile biliniyor. Bu kafatasları, ölülerin kafatasları çıkarıldıktan sonra, sıva, deniz kabukları ve diğer malzemelerle süslenerek yapılıyordu. Başka yerlerde, Ürdün Vadisi’nde ve doğusundaki arkeologlar insan figürlerinin alçı heykelciklerini buluyor.

En olası açıklama, bu eserlerin, avcı-toplayıcı olmaktan çıkıp tarıma başlayan insanların ata kültünün yerel varyasyonlarını temsil etmesi.

(Maya Kralı Pakal’ı Tasvir Eden Maske Bulundu)

Araştırmacılar, “Bu, tahılların evcilleştirildiği Neolitik devrimin en zirve noktası. İnsanlar yerleşti ve güzel sıvalı zeminler ile evler inşa etti ve çok gelişmiş bir malzeme kültürü yarattı. Tarımsal bir topluma dönüştüğünüz zaman, arazi büyük ölçüde önem kazanır, çünkü ona çok fazla yatırım yapmış olursunuz ve bunu bir şekilde sizin olduğuna dair işaretlemelisiniz: mimari, mezar veya ritüel aracılığıyla.” diyor.

Başka bir deyişle, Neolitik maskeler, sıvalı kafatasları ve figürinler, neredeyse bir ritüel mülk kaydı olarak işlev görmüş olabilirdi. Sıvalı kafatasları, kelimenin tam anlamıyla – bu erken dönem çiftçilerinin atalarıydı; bu eserler, bir yerle bağlantılarını ve belli bir toprak parçasına sahip olma haklarını göstermek için sergilenmiş veya ibadet görmüş olabilirler.

Bu teorinin doğru olup olmadığı, yeni keşfedilen bölgedeki arkeolojik kazı sonucu ortaya çıkabilir veya çıkmayabilir. Ama düşünün ki, bu, insanların bugün Ortadoğu’da ve dünyanın diğer çatışan bölgelerinde yaptıkları şeylerden çok da farklı değil. 9.000 yıl sonra Yahudiler, Araplar ve diğer gruplar, aynı topraklarda atalarının varlığını hala hatırlatarak “Burada olma hakkımız var.” diyor.

Haaretz. 28 Kasım 2018.