Antik Yunan ve Roma’yı Sarsan Depremler ve Tsunamiler

Antik çağlarda şairler, tarihçiler ve filozoflar, yaşadıkları büyük depremleri ve tsunamileri bazen tanrılara bazen de doğaya bağlıyordu.

MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyıl arasında yaşamış olan Midillili Yunan şairi Krinagoras, bir depreme hitaben küçük bir şiir yazmıştı. Depremden evine zarar vermemesini rica eder:

“Depremler, tüm sarsıntıların en korkuncu… Yeni yapılmış evimi bağışla, çünkü yeryüzünün titremesine eş bir korku tanımıyorum.”

Tıpkı bizler gibi, eski insanlar da doğal afetler hakkında çok şey söylemişlerdi. Peki, geride bize ne tür bilgiler bıraktılar ve bu bilgilerden ne öğrenebiliriz?

Nikomedia’nın Hikâyesi

Antik çağda yaşanmış bir depreme dair en canlı anlatımlardan biri, Roma tarihçisi Ammianus Marcellinus’un (yaklaşık 330–395) yazılarında yer alıyor.

24 Ağustos 358 tarihinde, Anadolu’daki Nikomedia (bugünkü İzmit) kentinde büyük bir deprem meydana geldi.

(İlgili: 13 Aralık 115, Büyük Antioch Depremi)

Ammianus şöyle anlatıyor: “Şiddetli bir deprem kenti ve banliyölerini tamamen yerle bir etti… Evlerin çoğu yamaçlardan aşağı yuvarlandığı için birbirinin üzerine devrildi; her yer yıkımların devasa uğultusuyla yankılandı.”

Bu depremin insani etkisi de yıkıcıydı.

Ammianus’a göre insanların çoğu “tek seferde öldü.” Diğerleri ise “eğimli çatıların altında yaralanmadan sıkışıp kaldı ve açlıktan kıvranarak can verdi.”

Enkaz altında kalan ve “kafatasları kırılmış ya da kol veya bacakları kopmuş” hayatta kalan yaralılar, “ölümle yaşam arasında gidip geldiler”; ancak Ammianus’un aktardığına göre birçoğu, “enkaz altından yükselen yardım çığlıklarına rağmen” kurtarılamadı.

Antik Dünyada Ünlü Doğal Afetler

Depremleri ve tsunamileri içeren birçok doğal afet, Antik Yunan ve Roma dönemlerinde özellikle meşhurdu.

MÖ 464 yılında, Sparta’da büyük bir deprem meydana geldi. O dönemin insanları, bu depremin şimdiye kadar yaşanmış en büyük deprem olduğunu söylüyordu.

Yunan yazar Plutarkhos’a (yaklaşık 46–119) göre, bu deprem “Lakedaimon topraklarını uçurumlara sürükledi” çevredeki dağların zirvelerini yıktı ve “beş ev dışında tüm şehri yerle bir etti.”

MÖ 373–372 yıllarında, Yunan kıyı şehirleri Helike ve Buris, tsunamilerle yok oldu. Bu şehirler dalgaların altında kalıp tamamen sulara gömüldü.

Anonim bir Yunan şairi, bir zamanlar kalabalıklarla dolu bu şehirlerin artık “yoğun deniz yosunlarıyla kaplı, dalgaların altında sessiz kalan surlarından” bahsediyordu.

Ancak antik çağın belki de en meşhur tsunamisi, MS 21 Temmuz 365’te, o dönemde Roma egemenliğinde olan Kuzey Afrika kıyısında gerçekleşti.

Yine Ammianus’a göre, sabahın erken saatlerinde büyük bir deprem meydana geldi. Kısa süre sonra deniz kıyıdan geri çekildi: “Dalgalarıyla birlikte deniz karaya çarptıktan sonra geri çekildi, ve açığa çıkan derinliklerde insanlar balçığa saplanmış birçok deniz canlısını gördü… ve doğanın normalde gözlerden sakladığı devasa dağlar ve derin vadiler ortaya çıktı.”

Sonra, aniden deniz öfkeyle geri döndü. Ammianus şöyle anlatıyor:

“Büyük su kütlesi binlerce insanı boğarak öldürdü… Boğulan insanların cansız bedenleri sırtüstü ya da yüzüstü yüzüyordu… Büyük gemiler çılgın dalgalarla binaların tepelerine savruldu, bazıları neredeyse üç kilometre içeriye kadar sürüklendi.”

Depremler sesleriyle de ünlüydü. Roma doğa bilimcisi Yaşlı Plinius (23–79), depremlerin “korkunç bir sesi” olduğunu belirtmiş ve bunu “sığırların böğürmesine, insanların bağırışlarına ya da çarpışan silahların gürültüsüne” benzetmişti.

Antik Çağda Deprem ve Tsunamilerin Nedenlerine Dair Fikirler

Bugün olduğu gibi, eski insanlar da bu olayların nedenlerini merak etmişti. Birbirinden farklı teoriler vardı. Bazılarına göre bu olaylardan, denizin, depremlerin ve atların tanrısı olan Poseidon sorumluydu.

Plutarkhos’un aktardığına göre, “insanlar depremleri durdurmak istediklerinde Poseidon’a kurban sunarlardı.”

Ancak bazıları daha dünyevi açıklamalara yönelmişti. MÖ 6. yüzyılda yaşayan filozof Anaksimenes, depremlerin nedeninin doğrudan yeryüzünün kendisi olduğunu savunuyordu.

Anaksimenes’e göre, yerin altındaki büyük toprak kütleleri hareket edebilir, çöker, kopar veya parçalanır; bu da sarsıntılara neden olur.

Anaksimenes şöyle diyordu: “Yukarıdan düşen toprakların ağırlığıyla suya çarpması, dev dalgalar üretir.”

Eski insanlar levha tektoniği ya da kıtaların hareketi hakkında hiçbir şey bilmiyordu. Bu kavramlar çok daha sonra, özellikle 1880–1930 yılları arasında Alfred Wegener’in öncü çalışmalarıyla keşfedildi.

Doğal Afetlere Hazırlık

Antik Yunanlar ve Romalıların, depremleri ve tsunamileri tahmin etme ya da onlara hazırlanma konusunda neredeyse hiçbir yöntemi yoktu.

Romalı devlet adamı Cicero’nun (MÖ 106–43) aktardığına göre, MÖ 6. yüzyılda yaşayan Samoslular’dan Pherekydes, “bir kuyudan çekilen suyun görünümünden” bir depremi önceden tahmin etmişti.

Ancak çoğu zaman, eski insanlar bu olaylara tamamen teslim olmuş şekilde yaşamak zorundaydı.

Cosmos Üzerine adlı anonim bir eserde şöyle deniyor:

“Şiddetli depremler, şimdiye kadar birçok yeri yerle bir etti; korkunç yağmur fırtınaları patlak verdi ve sular altında bıraktı; dalgaların ilerleyip çekilmeleri defalarca kuru toprakları denize, denizleri kuru toprağa dönüştürdü…”

Bugün bu olaylara dair anlayışımız (ve onlara hazırlanma ya da sonrasında toparlanma kapasitemiz) antik çağlara göre kıyas kabul etmez şekilde gelişmiş olsa da, depremler ve tsunamiler, her zaman başa çıkmak zorunda kalacağımız doğa olayları olmaya devam edecek.

The Conversation. Konstantine Panegyres. 1 Ağustos 2025.