Antik Meksika Şehrinin Başarısının Sırrı Eşitlikti

En parlak döneminde Monte Albán, su kaynakları veya verimli toprakların olmamasına rağmen 17.000 kişiye ev sahipliği yapıyordu.

Konum, bir yerleşim yeri için en başta gelen gelen kriterdir. Uzun zamandır, kaynaklara yakın olmanın yerleşim modellerini yönlendirdiği, şehirlerin genellikle su ve mahsul yetiştirmek için verimli toprakların yakınında kurulduğu yaygın olarak kabul edildi. Ancak yeni bir makale, şu anda güney Meksika’da bulunan antik bir şehir örneğini kullanarak bu fikri sorguluyor.

Araştırmacılar, bin yıldan fazla bir süre boyunca bölgenin en büyük şehri olan Monte Albán’ın özellikle iyi tarım arazilerinin yakınında bulunmadığını savunuyorlar. Ancak kentin kuruluşundan beri sahip olduğu şey, savunulabilir bir tepe konumu ve insanları hem yerleşime, hem de çevresine çeken daha kolektif bir yönetim biçimiydi.

(İlgili: Monte Albán’daki Altın Göğüs Aksesuarını Kim Takıyordu?)

Çalışmanın ilk yazarı ve Field Museum’da yardımcı küratör olan Linda Nicholas, “Monte Albán’ın neden olduğu yerde kurulduğunu anlamak istedik.” diyor.

Monte Albán, güney Meksika’daki Oaxaca Vadisi’nde yer alıyor. MÖ 500 yılında kuruldu, hızla büyüdü ve 1300 yıl boyunca bölgenin ana metropolü olarak varlığını sürdürdü. Bu süre, hepsinden olmasa da diğer çoğu İspanyol öncesi Mezoamerika şehirlerinden daha uzundu.

Field Museum’un MacArthur antropoloji küratörü ve çalışmanın ortak yazarı Gary Feinman, “40 yıldır Oaxaca Vadisi’nde çalışıyoruz ve meslektaşlarımızla birlikte bu kadar çok insanı Monte Albán’a ve çevresine taşınmaya neyin çektiğini ve şehrin bu kadar uzun süre ayakta kalmasını sağlayan şeyin ne olduğunu merak ettik. Yıllar içinde, birkaç rakip fikir geliştirildi.” diyor.

Monte Albán’daki hızlı büyümeyi açıklamak için hipotezlerden biri zorlama yöntemiydi. Bu yöntem, güçlü yöneticilerin insanları oraya taşınmaya zorladığı fikrine dayanıyor. Başka bir olası açıklama, insanların oraya, arazinin tarım için uygun olması nedeniyle gitmesiydi. Bu olası açıklamaların geçerliliğini incelemek için Nicholas ve Feinman, hem Monte Albán’ı hem de çevresindeki Oaxaca Vadisi’ni kapsayan onlarca yıllık araştırmalara geri döndüler.

Araştırmacılar, Monte Albán’ın tarım arazilerinin kalitesi nedeniyle insanları cezbettiği argümanını değerlendirmek adına, mahsul için en önemli faktör olan suyun varlığına ve sürekliliğine dayalı olarak farklı arazi sınıflarını haritalamak için vadideki modern arazi kullanımı çalışmalarından yararlandı. İyi, güzel sulanan arazi, vadi boyunca düzensiz bir şekilde dağıtıldı, böylece bazı bölgeler diğerlerinden çok daha yüksek potansiyel verime sahip oldu. Monte Albán öncesi yerleşimler vadinin en verimli kısımlarında daha yoğunken, Monte Albán değildi. Arazi kalitesi, Monte Albán’ın kurulduğu dönemde hem şehir hem de yakındaki yerleşimler için çok önemli bir faktör değildi.

Feinman, “Linda’nın arazi kullanımı analizi, Monte Albán’ın en zengin arazinin yakınında bulunmadığını çok açık bir şekilde gösteriyor. İster sadece arazinin kendisine bakın, ister onu işlemek için işgücünü hesaba katın, tarımsal üretkenlik Monte Albán’ın yerini açıklayamaz.” diyor.

Yani verimli topraklar hakkındaki hipotez Monte Albán için geçerli değildi. Feinman ve Nicholas, insanların bölgeye gelmeye zorlanmış olma ihtimalini de araştırdı. Projenin bu kısmı, onlarca yıllık arkeolojik araştırma çalışmasına dayanıyordu.

Nicholas, “1960’larda arkeologlar, eski toplumlar hakkında sadece eserleri toplamanın ve sınıflandırmanın ötesinde farklı sorular sormaya başladılar. Bir siteyi kazdığınızda, yalnızca çok küçük bir parçanın resmini elde edersiniz ve bu hem yıkıcı hem de pahalıdır.” diyor.

Feinman, “Şehirlerin ne kadar erken oluştuğu ve ne kadar süre ayakta kaldığı ile ilgili soruları yanıtlamaya çalışıyorsanız, kazılar onlara cevap vermek için yeterli değil.” diyor. “Chicago şehri hakkında bilgi edinmek istiyorsanız, bir evi, bir bloğu veya hatta bir mahalleyi kazmak, size şehir merkezinin Chicago Nehri ve Michigan Gölü ile ilişkisi hakkında bilgi vermez. Antik kentlerle aynı şekilde onların çevrelerindeki alanlara kıyasla büyümelerinin ve düşüşlerinin nasıl meydana geldiğini anlamak için daha makro düzeyde bir bakış açısına ihtiyacınız var.”

Feinman ve Nicholas, insanların nerede yaşadıklarına ve yerleşim kalıplarının zaman içinde nasıl değiştiğine dair bu daha geniş resmi elde etmek için Oaxaca’da Richard Blanton ve Stephen Kowalewski ile dünyanın en büyük bitişik çalışma bölgelerinden birini araştırmak için işbirliği yaptılar.

Nicholas, “Sistematik araştırmamız için tüm vadiyi dolaşırken bize rehberlik etmesi için hava fotoğrafları ve haritalar kullandık. Arkeolojik alanlar bulduğumuzda, ne bulduğumuzu ve nerede bulduğumuzla ilgili notlar aldık ve iskan dönemlerini belirlemek için koleksiyonlar aldık” diyor. “Biz ve meslektaşlarımız, Oaxaca Vadisi ve bitişik bölgelerde binlerce kilometrekarelik bir alanda çalıştık.” Yıllar boyunca yapılan bu araştırma, birçok bilim insanı tarafından kilit alanlarda yapılan daha derinlemesine kazılarla desteklendi.

Hem araştırmalardan hem de kazılardan elde edilen, Monte Albán ve çevresindeki alanlardaki hayata bu daha geniş kapsamlı bakış, araştırmacılara yıllar içinde yeni içgörüler kazandırdı.

Feinman, “Monte Albán’da ve İspanyol öncesi Oaxaca’daki diğer yerleşim yerlerinde, sakinlerin büyük kısmının tepelerin yamaçlarına inşa edilmiş düzleştirilmiş teraslarda yaşadığını öğrendik. Bizim ve diğerlerinin yaptığı kazılardan teras yaşamına dair bir bakış açısı kazandık. İnsanların bir verandanın etrafında birden fazla oda bulunan müstakil evlerde yaşadığı öğrendik. Evler genellikle ortak bir ön istinat duvarını paylaştı ve drenajlar genellikle konutları birbirinden ayırdı. İnsanlar sadece birbirine çok yakın yaşamakla kalmayıp, aynı zamanda bir yerel birimden diğerine son derece işbirliği içinde olmalıydılar, çünkü istinat duvarının bir kısmı çökerse veya kanalizasyon tıkanırsa, onu onarmak için birlikte çalışmak zorunda kalacaklardı.”

Monte Albán sakinleri aynı zamanda ekonomik olarak birbirine bağımlıydılar, zanaat ürünleri ve yiyecek takasları yaptılar. İşbirliğine dayalı savunma ve ekonomik fırsatlar, insanları farklı uzak bölgelerden Monte Albán’a çekti.

Monte Albán’daki haneler arasındaki yüksek düzeyde işbirliği, bir bütün olarak Monte Albán’ın siyasi organizasyonunda bir dereceye kadar yankılandı. Nicholas, “Klasik dönem Mayası gibi daha otokratik toplumlarla karşılaştırıldığında, Monte Albán daha kolektif bir yönetim biçimine sahip görünüyor.” diyor.

Küçük bir grup insanın tüm gücü elinde bulundurduğu, despotlar tarafından yönetilen otokratik toplumlar, zengin ve güçlüler için büyük, süslü saraylar ve ayrıntılı mezar alanlarıyla kendi yönetim biçimlerini yansıtan mimariye sahip olma eğilimindeydi. Despot yöneticiler, rejimlerinin reklam panoları olarak hizmet eder ve genellikle abartılı ve kişiselleştirilmiş anıtlarla işaretlenir. Ancak Monte Albán, konut dışı kamu binaları, tapınaklar ve büyük, nispeten açık, ortak plazalarla karakterize olmuştu. Sitenin uzun ömürlülüğü göz önüne alındığında, hükümdarların tasvir edildiği anıtların sayısı oldukça az.

Her ne kadar savunma, Monte Albán’ın kuruluşunda ve konumunda kilit bir faktör olsa da, ilk sakinlerin tarımsal beklentilerinin bir şekilde riskli olduğu bu yoğun tepe yerine taşınmaya zorlandıklarına dair hiçbir belirti yok, konutlarını sürdürmek için kişiler arası çabalara ihtiyaç vardı ve yerleşim yeri yoğun bir şekilde doluydu. Bununla birlikte, sağlık önlemleri, Monte Albán sakinlerinin genel olarak diğer İspanyol öncesi şehirlerin sakinlerinden daha iyi durumda olduklarını ve Monte Albán’da kurulan kurumların, bu zorluklara rağmen insanları uzaktan çekerek refahlarına katkıda bulunduğunu gösteriyor.

İnsanlar muhtemelen Monte Albán’a gelmeye zorlanmadığına ve üretken tarım arazileri için gelmediğine göre, geriye şu soru kalıyor: Monte Albán neden bu kadar hızlı büyüdü ve bu kadar uzun süre büyük ve önemli kaldı?

Nicholas, “Daha çok işbirliğine dayanan bir çerçeve olduğunu düşünüyoruz.” diyor. Margaret Levi ve Richard Blanton gibi diğer bilim insanlarının çalışmalarına dayanarak Feinman, “Bu, güce sahip olan ve olmayan insanlar arasındaki bir tür karşılıklı ilişki alışverişi ve topluluk dayanışmasını artıran ritüel faaliyetler yürüttü. Öte yandan, şehir nüfusunun büyük bir kısmı, yerleşimi sürdüren ve vergiler yoluyla yönetimi destekleyen gıda ve diğer malları üretti. Bu, itaate dayanan işbirlikçi bir süreçti.”

Feinman, kentin mimarisinin insanları Monte Albán’a götüren sınıflar arasındaki bu işbirlikçi ilişki hakkında ipuçları içerebileceğini belirtiyor. “Sitenin kuruluşundan beri, insanların bir araya gelip seslerini en azından bazen ifade edebilecekleri büyük bir ana plaza vardı. İnsanlar savunma ve ekonomik fırsat için oraya taşınmaya teşvik edilmiş olabilir.” diyor. “Fakat öte yandan, bu yeni kurumları desteklemek için çiftçiler muhtemelen üretim fazlalarının bir kısmını vermek zorunda kaldılar. Yani, bu bir tür al ve ver.”

Feinman ve Nicholas bu çalışmanın sadece bir vaka, bir şehir hakkında olduğunu belirtse de, bugün bizim için bazı çıkarımları var. Feinman, “Monte Albán, temelinde yeni bir sosyal sözleşmenin yazıldığı bir şehirdi. Daha önce olanlardan biraz daha eşitlikçi ve daha az elit merkezliydi.” diyor. “Kolektif ve nispeten adil hükümetiyle, bin yıldan fazla dayandı. Ancak çöktüğünde, şehrin nüfusu büyük ölçüde azaldı ve kurumlarının çoğu dağıldı ve daha otokratik bir yönetim dönemi başlattı.”

Field Museum. 8 Mart 2022.

Makale: Nicholas, L. M., & Feinman, G. M. The Foundation of Monte Albán, Intensification, and Growth: Coactive Processes and Joint Production. Frontiers in Political Science, 5.