Altay Kaya Sanatında Geyikler Binyıllar Boyunca Nasıl Değişti?

Altay Dağları’nda bir zamanlar kutsal kabul edilen geyik figürü, binyıllar içinde çeşitli faktörlere bağlı olarak değişim geçirdi.

Moğolistan’ın batısındaki Altay Dağları’nın prehistorik kaya sanatı kayıtları, yaklaşık 12.000 yıl önceki Geç Paleolitik dönemden başlayıp, Tunç Çağı’nın sonuna (yaklaşık MÖ 2.800 ila 800) ve erken Demir Çağı’nın ilk yüzyıllarına (MÖ birinci binyılın sonu) kadar uzanan uzun bir geleneği yansıtıyor.

Bu eski gelenek içinde, geyik (Cervus elaphus sibiricus) tasviri, diğer hayvan tasvirlerine kıyasla en uzun süre varlığını koruyan tür. Ancak, bin yıllar boyunca bu tasvir köklü bir değişim geçirdi.

Geyik Tasvirinin Evrimi: Gerçekçilikten Stilize Sembole

Başlangıçta ilkel, anıtsal bir gerçekçiliği yansıtan geyik tasviri, Tunç Çağı’nda canlı bir natüralizm ifadesine dönüşmüştü. Bu dönemde geyikler, av sahneleri bağlamında sıkça temsil edildi, cana yakın ve tepkisel hayvanlar olarak betimlendi. Sanatçılar, avcılarla birlikte avlanan veya sürü halinde kaçan geyikleri, gerçek yaşamdan gözlemlemiş gibi kaydettiler.

(İlgili: Avrupa Hunlarının Antik Sibirya Kökenleri Olduğu Ortaya Çıktı)

Tunç Çağı’nın sonlarına doğru geyik tasviri, sanatsal bir duyarlılık değişimiyle birlikte, gerçek bir hayvanı sadık bir şekilde yansıtma arzusundan uzaklaşarak, yüksek derecede stilize bir ambleme dönüşmeye başladı. Bu değişim, sanatçının yaratıcı vizyonuyla daha fazla şekillendi, hayvanın fenomenal varlığından kopuk, statü, klan kimliği veya belki de cinsiyetin bir sembolü haline geldi. Erken ve orta birinci binyıl boyunca bu stilizasyon süreci giderek hızlandı.

Bu stilize edilmiş geyik tasvirleri arasında öne çıkan bazı sanatsal yaklaşımlar var:

• Arzhan Stili: Özellikle Geç Tunç Çağı’na tarihlenen Arzhan 1 ve Arzhan 2 gibi zengin kurganlarda bulunan bronz ve altın eserlerde görülen bu stil, kaya sanatına da yansıdı. Arzhan stilindeki geyikler, uzun gövdeli, dalgalı boynuzlu ve uzamış başlı şekillerle karakterize edildi. Bu stilizasyon, hayvanı doğal halinden kopararak, belirli bir fikir veya kimliği sembolize eden birer ambleme dönüştürdü.
• Tagar Kültürü Etkisi: Geç Tunç-Erken Demir Çağı’nda Yenisey Havzası’nda etkili olan Tagar kültürü metal işçiliğinden ilham alan geyik imgeleri de Altay kaya sanatında belirginleşti. Bu tasvirler, Tagar dönemi bronz plakalarındaki konfigürasyonları ve hatta hayvanların kalça ve omuzlarının üç boyutluluğunu taklit etti.
• Moğol Deer Taşı Geleneği: “Moğol stili” olarak adlandırılan deer taşı geleneğiyle ilişkilendirilen geyik imgeleri (örneğin Tsagaan Salaa IV’teki büyük, stilize geyik) genellikle dövme ve kumaş sanatlarından türemiş, abartılı, kanatlara benzeyen boynuzlara ve uzun, kuş gagalı başlıklara sahip, son derece stilize formlara sahipti.

Türk Döneminde Geyik Tasvirleri

Türk dönemlerinin vurgulanması gereken nokta, geyik tasvirinin Moğol Altayları’ndaki kaderi oldu. Moğolistan Altayları’nda (MS 5 ila 8. yüzyıllar) Türk Dönemi’ne gelindiğinde, geyik tasviri kaya sanatından tamamen kayboldu

Bu durumun en önemli nedeni, bölgesel çevresel değişim ve orman arazisinin kapsamlı kaybı olarak gösteriliyor. Geyikler, orman ve otlak çeşitliliğine ihtiyaç duyan hem otobur hem de otçul hayvanlar. Günümüz Moğolistan Altayları’nda orman örtüsünün radikal bir şekilde azalması veya tamamen yok olmasıyla, geyikler için neredeyse hiçbir yaşam alanı kalmadı. Yaklaşık 2.000 yıldan fazla bir süredir bölgede önemli bir geyik popülasyonunu destekleyecek yeterli ağaç örtüsü bulunmuyor. Bu durum, geyiklerin büyük ölçüde Altay Sıradağları’nın kuzey ve batı taraflarındaki daha yoğun ormanlık yamaçlara çekilmesiyle sonuçlandı.

Ancak, kaynaklar Rus Altayları’nda geyik tasvirinin Türk Dönemi’nde kaya sanatında varlığını sürdürdüğünü belirtiyor. Moğol Altayları’nda ise, bir örnekte Türk Dönemi’ne ait olduğu düşünülen çok açık renkli, neredeyse görünmez boynuzlara sahip bir geyik tasviri var. Bu, geyik tasvirinin ya tamamen kaybolmadan önceki son, marjinalleşmiş halini ya da son derece stilize edilmiş, tanınması güç bir formunu temsil ediyor olabilir.

Toplumsal ve Çevresel Etkileşim

Geyik tasvirindeki bu radikal dönüşümler ve nihai kayboluş, bölgedeki derin çevresel ve toplumsal değişimlerle yakından ilişkili.

• Çevresel Değişimler: MÖ ikinci binyıl boyunca Avrasya stepleri giderek daha soğuk ve kurak hale geldi, ormanlar çekilerek yerini kuru bozkırlara bıraktı. Bu, geyik gibi ormana bağımlı hayvan popülasyonlarını derinden etkiledi.
• Sosyal Adaptasyonlar: İklim değişikliğine yanıt olarak dikey transhümansın (yazın yüksek yaylalara, kışın alçak vadilere göç) gelişmesi, MÖ birinci binyılın ilk yüzyıllarında hızlandı ve giderek daha belirgin bir yarı göçebe pastoralizme evrildi.
• At Bağımlılığı: Geç Tunç Çağı’nda ortaya çıkan ve Demir Çağı’nda yaygınlaşan at bağımlılığı, toplumsal yapıyı ve sanat anlayışını derinden etkiledi. Atlı göçebeler, ata binerek daha geniş alanları kontrol edebilir ve sürülerine daha iyi bakabilir hale geldi. Bu durum, kaya sanatına olan ilgiyi de azalttı; zira atlılar, sürekli hareket halinde olduklarından, kaya yüzeylerine resim yapmak için daha az fırsat buldular.

Geyik tasvirinin Altay kaya sanatındaki bu bin yıllık tarihi, toplumların sadece arkeolojik olarak değil, aynı zamanda psikolojik olarak da nasıl evrildiğine dair kritik bilgiler sunuyor. Tasvirin, anıtsal gerçekçilikten başlayıp stilize amblemlere dönüşmesi ve nihayetinde Türk Dönemi’nde Moğol Altayları’nda neredeyse kaybolması, bireyin doğal dünyayla olan bağının zayıfladığını, yerini sosyal kimlik ve statü kaygılarının aldığını güçlü bir şekilde gösteriyor. Bu çalışma, ikonografik unsurların geniş jeolojik, stilistik ve sosyal bağlamlarından koparılmaması gerektiğinin önemini vurguluyor.

Makale: Jacobson-Tepfer, E. (2025). From Monumental Realism to Denatured Beast: The Transformation of the Elk Image in Rock Art of the Altai Mountains (Mongolia) and its Cultural Implications. Cambridge Archaeological Journal, 1–22.