Irak’ta 1.200 Yıl Önceki Zenc İsyanına Dair Yeni Bulgular

Zenc olarak bilinen ve Afrika’dan gelen köleleştirilen insanlar, Irak’ta büyük bir kanal sistemi için görevlendirildiklerinde isyan etmiş.

Günümüz Irak’ında yaklaşık 1.200 yıl önce, geniş bir kanal sistemi inşa etmeye zorlanan köleleştirilmiş insanlar otoriteye başkaldırarak isyan etti.

MS 869 ile 883 yılları arasında, çoğu Afrika’dan getirilen köleleştirilmiş insanlardan oluşan Zenc adlı grup, Abbasi Halifeliği’ne (750 ila 1.258) karşı isyan ederek bölgedeki egemenliği sarstı. Orta Çağ’a ait tarihi kaynaklara göre Zencler, Basra kenti yakınlarındaki tarım alanlarını sulamak amacıyla yaklaşık 800 kilometrekareyi kapsayan büyük bir kanal sistemi inşa etmişti.

Bugün bu kanallar kullanılmasa da, insan eliyle yapılmış 7.000 kadar toprak sırt gibi kalıntıları hâlâ arazide görülebiliyor. Araştırmacılar bu kanal sistemini uzun zamandır bilse de, bu sırtların gerçekten Zenc isyanı sırasında mı inşa edildiği daha önce hiç tarihlendirilmemişti.

(İlgili: Roma’ya İsyan Eden Antik Şehir 170 Yıl Boyunca Issız Kalmış)

Bunu araştırmak için, bilim insanları dört sırtın içinden toprak örnekleri toplayıp bunların yaşını belirlemeye çalıştı. Güneş ışığına en son ne zaman maruz kaldığını ölçerek toprakların yaşını tahmin etmeye yarayan Optik Uyarımlı Lüminesans (OSL) yöntemiyle yapılan analizlerde, bu sırtların MS 9. yüzyıl sonları ile 13. yüzyıl ortaları arasında bir tarihte inşa edildiği belirlendi. Bulgular, Antiquity dergisinde yayımlandı.

Çalışmanın birinci yazarı ve Radboud Kültür ve Tarih Enstitüsü ile Durham Üniversitesi’nde arkeolog olan Peter J. Brown, “Bazı sırtların tarihiyle isyan dönemi arasındaki yakınlık, bu yapıların en azından bir kısmının inşasında isyanda yer alan kişilerin de rol aldığını güçlü şekilde düşündürüyor” diyor.

Ayrıca sonuçlar, bu yapıların isyandan uzun bir süre sonra da inşa edilmeye devam ettiğini gösteriyor. Brown şöyle diyor: “İsyan sonrasında tam olarak neler olduğu ve bu sistemde çok sayıda kölenin mi yoksa ‘özgür’ yerli çiftçilerin mi çalışmaya devam ettiği konusunda bilgimiz sınırlı.”

Bu yapıların 13. yüzyıl ortalarında terk edilmiş olması, 1.258 yılında Bağdat’ın yağmalanmasına neden olan Moğol istilasıyla bağlantılı olabilir, diyor araştırmacılar.

Kölelik Hayatı

Zenclerin MS 9. yüzyıldaki isyanı, onların ilk başkaldırısı değildi. Tarihi kayıtlara göre Zencler daha önce 689-690 ve 694-695 yıllarında da isyan etmişti. Ancak bu iki ayaklanma kısa sürede bastırılmıştı. Buna karşın üçüncü isyan “Abbasiler bölge üzerindeki kontrolü yeniden sağlayana kadar on yıldan fazla süren huzursuzluklara yol açtı.”

Kanal kazan köleleştirilmiş bir birey için yaşam son derece zordu ve Orta Çağ kaynakları Zenclerin nasıl yaşadığına dair bazı ipuçları sunuyor.

Brown’a göre, isyandan önce kanal bölgesine dağılmış işçi kamplarından söz ediliyor ve her bir kampta 50 ila 500 köleleştirilmiş insan bulunuyordu.

“Bu insanların ‘efendi’ olarak adlandırılan kişilerin yönetimi altında köle konumunda oldukları anlaşılıyor. Tarihsel kaynaklar kötü muamele gördüklerini aktarıyor ama yaşadıkları koşullar hakkında ayrıntılı bilgi vermiyor” diyor Brown.

Bu insanların yaptığı iş ise fiziksel olarak oldukça ağırdı.

“Bu sistemi inşa eden işçiler, kanalları kazmak ve çıkan toprağı bugünkü sırt yapıları hâline getirmek zorundaydı” diyor Brown. Ayrıca eşek gibi hayvanların da bu süreçte kullanılmış olabileceğini belirtiyor.

Kanallar inşa edildikten sonra da sürekli temizlenmeleri gerekiyordu. “Çünkü su, kanal yataklarında biriken alüvyonları taşıyor. Eğer düzenli temizlenmezlerse bu birikintiler zamanla kanalları işlevsiz hâle getiriyor” diyor Brown.

Toronto Üniversitesi Arap Dili Bölümü öğretim üyesi ve İslam tarihi doktoralı Adam Ali, bu çalışmanın ilgi çekici olduğunu ancak yalnızca dört sırt örneğinden elde edilen verilerle sınırlı olduğunu, daha fazla araştırmanın gerekli olduğunu söylüyor. Çalışmaya dahil olmayan Ali, “Bu araştırma, bu sırtlar hakkında yeni tartışmaların ve incelemelerin önünü açıyor” diyor.

Virginia Üniversitesi Orta Doğu, Güney Asya dilleri ve tarih profesörü Kristina Richardson ise kölelerin isyandan sonra da kanallarda çalıştırılmış olma ihtimalinin çok önemli olduğunu söylüyor. “Bu bulgular olağanüstü ve şaşırtıcı çünkü Zenc İsyanı’nın bastırılmasından sonra Orta Doğuluların Doğu Afrikalıları tarımsal köle olarak kullanmayı bıraktığı yönündeki tarihsel uzlaşıyı sarsıyor” diyor.

Live Science. 13 Haziran 2025.

Makale: Brown, P. J., Jotheri, J., Rayne, L., Abdalwahab, N. S., & Andrieux, E. (2025). The landscape of the Zanj Rebellion? Dating the remains of a large-scale agricultural system in southern Iraq. Antiquity, 1–17.