Latince Ölü Bir Dil Mi?

Eskiden Latin dili, Roma İmparatorluğu’nun her yerinde konuşuluyordu. Fakat şimdi hiçbir ülke resmi olarak bu dili, en azından bu dilin klasik biçimini konuşmuyor. Peki Latince, Roma İmparatorluğu’nun varlığı sona erdiğinde gerçekten de yok olmaya yüz tuttu mu? Bu, tartışmaya açık bir soru.

Bir zamanlar Roma, dünyanın en büyük imparatorluklarından biriydi; fakat Roma’nın kolonileri üzerindeki kontrolü, hakimiyetini tamamen kaybedene dek yavaş yavaş azaldı. Roma İmparatorluğu’nun sona ermesine rağmen Latince, bu olaydan sonra yüzyıllar boyunca Avrupa’nın büyük bir kısmında ortak dil olarak kullanılmaya devam etti. Antik Roma dili olan Latince’nin ne zaman öldüğü ise fazlasıyla karmaşık bir konu. Tarihi kayıtlarda Latince’nin konuşulan bir dil olarak ömrünün sonuna geldiğini gösteren herhangi bir tarih yer almıyor. Bazıları bu durumun, Latince’nin aslında hiçbir zaman gerçekten ölmediğine dair bir işaret olduğunu düşünüyor.

Dartmouth Üniversitesi’nde dil bilimi ve klasik filoloji dalı alanında kıdemli eğitmen olan Tim Pulju, “Vatikan, halka hitap ederken hala Latince’yi kullanabilir fakat İtalya’da Latince’yi günlük hayatında kullanan kimse yok. Yine de bu, Latince’nin ölmüş olduğu anlamına gelmez.” diyor ve şöyle devam ediyor:

“Aslında Latince, konuşulmayı hiçbir zaman bırakmadı. İtalya, Galya, İspanya ve başka yerlerde insanlar tarafından konuşulmaya devam etti; fakat yaşayan bütün diller gibi o da zaman içinde değişikliğe uğradı.”

(Hint-Avrupa Dilleri Asya Boyunca Nasıl Yayıldı?)

Latince’deki değişiklikler, Antik Roma İmparatorluğu’nun farklı bölgelerinde kendine has özellikler barındırıyordu. Zamanla bu farklılıklar, birbiriyle bağlantılı fakat tamamen yeni diller yaratacak kadar büyüdü. “Farklılıklar yüzyıllar boyu birikti ve en sonunda Latince, biri diğerinden farklı olan bir sürü dile dönüştü.” diyor Pulju. Fransızca, İtalyanca, Portekizce, Rumence ve İspanyolca’nın da dahil olduğu bu diller, Roma dilleri olarak adlandırılıyor.

Bu tür dilsel evrimler her dilde gerçekleşiyor. İngilizce, bu konuya örnek olarak gösterilebilir. “İngilizce, İngiltere’de bin yıldan da uzun bir süredir konuşuluyor fakat zaman içinde değişikliğe uğradı. Bu değişiklik, Shakespeare’in eserlerinde kullandığı Elizabeth Dönemi İngilizcesinin modern İngilizce ile karşılaştırılması sonucunda daha net anlaşılabilir.” diyor Pulju.

“Yaklaşık dört yüzyıl öncesine ait Elizabeth Dönemi İngilizcesi bugün bizim için hala anlaşılabilir durumda olabilir fakat 14. yüzyıla tarihlenen Chaucer’ın İngilizcesini (Orta İngilizce) anlamak oldukça zor. 1000 yılı civarından kalma Beowulf destanının İngilizcesi ise Modern İngilizce’den o kadar farklı ki artık anlaşılabilirliğini kaybettiğini söyleyebiliriz.” İngilizcenin, gerçirdiği bu köklü değişikliklere rağmen, ölü bir dil olduğunu söylenemez; uzun bir süre boyunca oldukça yavaş bir şekilde değiştiği söylenebilir.

İngilizce ve Latince arasındaki tek fark şu: Eski İngilizce, yalnızca Modern İngilizce’ye dönüşürken Klasik Latince çeşitlendi ve birçok farklı dilin oluşmasını sağladı. İşte bu durum, insanları belki de hatalı bir biçimde Latince’nin ölü bir dil olduğunu düşünmeye itiyor.

Tabii ki diller ölebilir; kimi zaman bir dili ana dil olarak konuşan kişilerin tamamı ölebilir veya zamanla bu insanların kullandıkları dil, o dili akıcı bir şekilde konuşabilen kimse kalmayana dek değişebilir.

Latince’nin içinde bulunduğu durum, köken itibarıyla günümüz İtalya’sının Toskana bölgesinde konuşulmuş olan Etrüskçe’nin de başına gelmişti. “Romalılar Etrürya’yı (İtalya’nın Toskana ve Lazio bölgesini kapsayan bir tarihi bölge) fethettikten sonra Etrüsklerin soyundan gelenler yüzlerce yıl boyunca Etrüskçe konuşmaya devam ettiler. Fakat bazı Etrüskler, doğal olarak, Latince’yi ikinci bir dil olarak öğrendiler. Dahası, birçok çocuk, hem Etrüskçe hem de Latince’yi bilen iki dilli birer birey olarak büyüdü.” diyor Pulju.

“Eninde sonunda Latince konuşmanın ve bir Romalı kimliğine sahip olmanın sosyal avantajları, Etrüskçe konuşmanın ve Etrüsk kimliğine sahip olmanın sosyal avantajlarına ağır bastı; dolayısıyla nesiller boyunca gittikçe daha az çocuk Etrükçe öğrenmeye devam etti.” Sonuç olarak Etrüsk dili en basit anlamda öldü.

Ölmekte olan diller, yalnızca antik dönemlere özgü olgular da değil. “Günümüzde, dünyanın sayısız bölgesindeki yerli diller, ölmeye devam ediyor.” diyor Pulju. Orta Doğu, ölmekte olan diller bakımından sıcak nokta niteliği taşıyor. Örneğin genele hakim olmayan bir dili konuşanlara, toplumsal damga vuruluyor. Damga vurulan dil, okullarda öğretilmemeye başlanıyor; etnik temizlik ve azınlıklara karşı şiddet uygulama gibi daha başka acımasız önlemler alınıyor. UNESCO; bugün konuşulan 7.000 adet dünya dilinin en az yarısının, bu yüzyıl bitmeden öleceğini tahmin ediyor.

Sonuç olarak, Latince ne zaman öldü? Cevap basit: Latince ölmedi; yalnızca evrimleşti.

Live Science. 2 Haziran 2021.